“Метрология асослари ” фанидан амалий машғулотлар учун электрон ўқув-услубий қўлланма

 
2. Назарий қисм
 
Ўлчов деб, катталикнинг аниқ бир қийматини ҳосил қиладиган, 
сақлайдиган ўлчаш воситасига айтилади. 
Ўлчовларнинг ҳам турлари ва хиллари кўп. Ўз навбатида ўлчовлар бир 
қийматли, кўп қийматли ва ўлчовлар тўпламига бўлинади. 
Бир қийматли ўлчовлар катталикнинг бир қийматини ҳосил қилади. 
Мисол – тарози тоши, нормал элемент, ўлчаш колбаси, электр қаршилигининг 
ғалтаги. 
Кўп қийматли ўлчовлар қатор бир турдаги (турдош) катталикларнинг 
ҳар хил ўлчамларини ҳосил қилади. Кўп қийматли ўлчовларга мисол қилиб, 
миллиметрларга бўлинган чизғич, электр қаршилигининг магазини ва 
бошқаларни келтириш мумкин. 
Ҳозирги пайтда автоматик ўлчаш тизимларида махсус бошқариладиган 
кўп қийматли ўлчовлар кенг қўлланилади. Бундай ўлчовлар катталикнинг 
талаб этиладиган қиймати қўл билан бошқариладиган ёҳуд бошқарувчи 
блокка микропроцессор ёрдамида шаклланган махсус сигнал (код) берилиши 
билан ҳосил қилинади. Бунга мисол қилиб, автоматик босим датчиги, 
кучланиш, ток, частота калибраторларини кўрсатиш мумкин. 
Стандарт намуналар ва намунавий моддалар ҳам ўлчовлар туркумига 
киритилган. 
Стандарт намуна – модда ва материалларнинг хоссаларини ва 
хусусиятларини тавсифловчи катталикларни ҳосил қилиш учун хизмат 
қиладиган ўлчов саналади. Масалан, ғадир-будурликнинг намуналари, 
намликнинг стандарт намуналари. 
Намунавий модда эса, муайян тайёрлаш шароитида ҳосил бўладиган ва 
аниқ хоссаларига эга бўлган модда саналади. Масалан, “тоза сув”, “тоза 
металл” ва х.к. Аксарият ўлчашларда бирор сигнални бошқа турга ўзгартириш 
лозим бўлади. Ушбу вазифани одатда ўлчаш ўзгарткичлари бажаради. ўлчаш 
ўзгарткичи деб ўлчаш информацияси сигналини ишлаб бериш, узатиш, 
кейинчалик ўзгартириш, ишлов бериш ва уни сақлашга мўлжалланган, лекин 
кузатувчининг кўриши (кузатиши) учун мосланмаган ўлчаш воситасига 
айтилади. 
Ўлчаш ўзгарткичларининг турлари жуда кўп. Одатда, ўлчаш занжирида 
биринчи бўлган, яъни ўлчанаётган катталик сигналини қабул қиладиган ўлчаш 

---

ўзгарткичига бирламчи ўлчаш ўзгарткичи дейилади. Ундан кейинги 
жойлашган ўлчаш ўзгарткичларига эса оралиқ ўзгарткичлар номи берилган.
Ўлчаш ўзгарткичларининг кенг тарқалган турларига масштабли ва 
параметрик ўлчаш ўзгаткичлари киради. Бирламчи ўлчаш ўзгарткичлари, 
кўпинча датчик деб юритилади. Унинг бевосита ўлчанаётган катталик 
таъсиридаги қисми сезувчан (чувствительный) элемент дейилади. Масалан, 
термоэлектрик термометрда-терможуфтлик, монометрик термометрда-
термобаллон ана шундай элементлардир. Баъзида датчик битта ёки бир нечта 
ўлчаш ўзгарткичларининг конструктив йиғилмасидан иборат бўлади.
Ўлчаш асбоби деб, кузатиш (кузатувчи) учун қулай кўринишли шаклда 
ўлчаш информацияси сигналини ишлаб беришга мўлжалланган ўлчаш 
воситасига айтилади.
Ўлчаш асбоблари структура схемасининг тури бўйича (ўлчаш 
воситасида ўлчаш информацияси сигналини ўзгартириш кетма-кетлигини 
ифодаловчи схема) бевосита таъсирдаги (баҳолайдиган) ва солиштириб 
ўлчайдиган асбобларга бўлинади.
Ўлчанадиган катталикни асбобнинг олдиндан даражалаб қўйилган 
даражаси (шкаласи) бўйича кузатишга (ҳисоблашга) имкон берувчи 
ўлчаш 
асбоби бевосита таъсирдаги (баҳолайдиган) асбоб деб аталади. Бундай 
асбобларда ўлчаш информациясининг сигнали тўғри йўналишда қатор кетма-
кетликдаги ўзгартиришлардан ўтади. Бундай асбобларнинг структурали 
схемаси 1-расмда кўрсатилган.
Мисол-пружинали тарозилар, электромеханик вольтметр, пружинали 
манометр, шишали симоб термометр. 
1-
. расм. Бевосита таъсирдаги (баҳолайдиган) ўлчаш асбобининг 
структурали схемаси. 
Схемада: Х ва У – ўлчаш асбобининг киришидаги ва чиқишидаги 
катталиклари 
Ў
1
, Ў
2
, ... Ў
n
- 
ўлчаш информацияларининг алоҳида ўзгарткичлари