“Метрология асослари ” фанидан амалий машғулотлар учун электрон ўқув-услубий қўлланма

таққослаш эталони, гувоҳ эталонига бўлинади. 
Нусха-эталон – бирликнинг ўлчамини ишчи эталонларга узатиш учун 
мўлжалланган эталон. Нусха-эталонлар, одатда, бирламчи ёки махсус 
эталонни барвақт ейилишидан сақлаш мақсадида, қиёслаш ишлари кўп бўлган 
ҳолларда яратилади. Нусха-эталон зарур бўлганда, давлат эталони ўрнида 
ишлатилиши мумкин.
Таққослаш эталони – бирор сабабга кўра бир-бири билан бевосита 
солиштириб бўлмайдиган эталонларни солиштириш учун қўлланиладиган 
эталон.Таққослаш эталонига турли мамлакатларда электр кучланиши бирлиги 
эталонларининг бир-бири билан ўзаро солиштириш учун ишлатиладиган 
ўзгармас токдаги электр кучланишининг юқори стабилли электрон ўлчови 
мисол бўла олади. 
Гувоҳ эталон - давлат эталонининг бутлилигини ва ўзгармаганлигини 
текшириш ва бузилган ёки йўқолган холларда уни алмаштириш учун 
мўлжалланган иккиламчи эталон. Ҳозир, Халқаро бирликлар тизимининг 
асосий бирликларини эталонларидан фақат масса бирлигининг эталони - 
килограммнинг гувоҳ эталони бор. 
Ишчи эталон - бирликнинг ўлчамини ишчи ўлчаш воситаларига узатиш 
учун мўлжалланган эталон. 
Ишчи эталон бирлигининг ўлчами иккиламчи нусха эталон бўйича ёки 
баъзи ҳолларда, тўғридан-тўғри бирламчи эталон бўйича қўйилади. 
Эталонларнинг таркибига нафақат катталик бирлигини қайта тиклайдиган ва 
сақлашни амалга оширадиган энг юқори аниқликдаги ўлчаш воситалари 
эталонлар киритилади, балки бирлик ўлчамини эталондан бошқа ўлчаш 
воситаларига узатиш, ўлчаш шароитини назорат қилиш ва эталонда 
сақланадиган катталик бирлиги ўлчамини ўзгармаслигини кузатиш учун зарур 
бўлган бошқа ўлчаш воситалари ҳам киритилади. 
Зарур бўлганда, эталонлар таркибига уларнинг ишини таъминлайдиган 
бошқа техникавий воситалар (масалан, информацион-ҳисоблаш комплекслари, 
махсус платформалар, иншоотлар ва бошқалар) киритилади. 
Ишчи эталонлар зарур бўлганда, намунавий ўлчаш воситалари (НЎВ) 
учун қабул қилинганидек, 1,2,...n - разрядларга ажратилади. Бу холда 
бирликнинг ўлчами разрядлари бўйича бир-бирига тобе ишчи эталонлар 
тизими орқали узатилади ва бирликнинг ўлчами бу тизимдаги охирги ишчи 
эталондан ишчи ўлчаш воситасига узатилади. Эталонларнинг метрологик 
хусусиятлари ГОСТ 8.381-80 мувофиқ ифодаланади. Ўзбекистонда миллий 
эталонларни ишлаб чиқиш тартиби, аттестатлаш, тасдиқлаш, қайд қилиш, 
сақлаш ва қўллаш давлат стандартида O’z DSt 8.014:2002 белгиланган. 
Шу сабабли мамлакатимизда “миллий эталон” атамаси алоҳида 
давлатларга қарашли эталонларни халқаро эталон билан солиштиришда ёки 
қатор мамлакатларнинг эталонларини ялпи солиштириш ишларини ўтказишда 
қўлланилади. Эталонларнинг техник инфраструктураси, махсус бинолар, 

---

иншоотлар, ускуналар эталон комплексларининг ажралмас қисми бўлиб, 
уларнинг таркиби эталонларнинг ҳужжатларида берилади. Давлатлараро 
эталон икки ва ундан ортиқ иштирокчи давлатлар келишуви бўйича қабул 
қилинган миллий эталонлардан иборат бўлади. 
Ўлчашлар бирлилигини глобал масштабда таъминлаш учун Ўлчашлар ва 
тарозилар халқаро бюроси (ЎТҲБ) да сақланадиган халқаро эталонлар 
қўлланилади.