Метрологик хизмат ва метрологик таъминот тўҒрисида асосий маълумотлар

 
3. Метрологик таъминотнинг асосий мақсади ва вазифаси 
Метрологик таъминотнинг ўз олдига қўйган асосий мақсадлари: 

маҳсулот сифатини, ишлаб чиқариш ва уни автоматлаштиришнинг 
самарадорлигини ошириш; 

деталлар ва агрегатларнинг ўзаро алмашувчанлигини таъминлаш; 

моддий бойликларнинг ва энергетик ресурсларининг ҳисобини олиб бориш 
ишончлилигини таъминлаш; 

атроф-муҳитни ҳимоя қилиш; 

---


саломатликни сақлаш ва ҳоказолар.
Метрологик таъминот даражаси маҳсулотнинг сифатига бевосита таъсир 
қилади. Бу таъсир самарадорлигини янада ошириш мақсадида метрологик профилактика 
ишларига ва ишлаб чиқаришни тайёрлашдаги метрологик таъминот масалаларига алоҳида 
аҳамият берилади. Бу эса ўз вақтида республикамизда бозор муносабатларини янада 
чуқурроқ шаклланишига ва ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг экспорт имкониятини 
оширилишига муносиб замин яратади. 
 
4.Ўлчашларнинг бажариш усулиятлари 
Исталган ўлчашни кафолатланган аниқликда зарур натижаларни олишни 
таъминлайдиган ўлчаш операциялари ва қоидаларини белгиланган мажмуи деб 
таърифлаш мумкин.
Бунда ўлчаш операциялари ўлчаш тури ва ёки объектига қараб жуда мураккаб 
характерда бўлиши мумкин, уларни бажарилиши эса на фақат қатор шароитларга риоя 
қилинишини, балки юқори малакали мутахассислар жалб этишни талаб этади. 
Ўлчашлар жараёнида, талаб этилган аниқликда натижаларни олишни 
таъминлайдиган ўлчаш операциялари ўтказишда оператор имконияти борича, на фақат 
ўлчаш хатоликларининг мухим (салмоқли) ташкил этувчиларини ҳисобга олиши ва 
шунинг билан бирга қўлланиладиган ўлчаш воситасининг услубий хатолигини, 
хатоликларнинг ташкил этувчиларини, операторнинг ўзини хатоларини ва бошқаларини 
бартараф этиши зарур.
Бундан ташқари оператор ўлчаш объектига ҳар хил омилларни таъсирини 
минималлаштириш бўйича тадбирларни қўллаши, олинган тажриба натижалари устида 
математик қайта ишлашни ўтказиши керак. 
Ўлчашларни бажариш усулиятларини (ЎБУ) – ҳар хил малакали оператор 
ёрдамида, ҳар хил вақтда ва ҳар хил комплект қурилмаларда ўтказилганда уларнинг 
қайтарувчанлигини ва қайта тикланишлигини таъминлаши зарур. 
Ўлчашларни бажариш усулиятлари, қоида бўйича, нафақат ишлатилган ўлчаш 
воситаларининг хатоликларини аниқлашда зарур бўлмай, балки амалда билвосита 
ўлчашларда, айниқса 
модда ва материалларнинг таркибини аниқлаш 
билан боғлиқ бўлган 
ўлчашларда катта аҳамиятга эга. Ҳозирги пайтда бундай соҳалардаги ўлчашлардаЎБУ 
(МВИ) - ўлчашларни бажариш усулиятлари асосий инструмент ҳисобланади.
Ўлчашларнинг исталган соҳаси ўзига хос махсус хусусиятларига эгаки, у 
ўлчанадиган катталикнинг физикавий тузилмасига, таркибига, фойдаланиладиган ўлчаш 
воситаларининг техник хусусиятларига, экспериментал операцияларга боғлиқ.
Модда таркибини аниқлашда махсус (специфик) хусусиятлар қуйидагилар: 
а) масалан, текширилаётган модданинг қандайдир компоненти массасини топиш 
ўта мураккаб ҳисобланади. Шунинг учун аниқланадиган компонентнинг массасини 
ўлчашдан олдин, кўпгина ҳолларда, бу компонентни модда матрицасидан ҳоли қилиш 
бўйича мураккаб кимёвий аналитик операцияларни ўтказиш керак бўлади. Бу 
мураккаблик модданинг аниқланиши керак бўлган компонентларининг кўплиги билан ва 
элементларнинг кимёвий боғлиқлиги вариантларининг турли-туманлиги билан янада 
чуқурлашади.
б) модда таркибини тавсифловчи катталик бирлигини қайта тиклаш учун 
эталонларнинг, катталик ўлчамини қиёслаш схемаси бўйича қуйи табақа воситаларга 
узатиш мақсадида ишлатиладиган синаш схемалари йўқ.
в) кимёвий аналитик ўлчаш хусусиятларининг ҳаддан ташқари турли туманлиги, 
операторнинг малакасига юқори талаблар қўядики, бунга олинадиган натижаларнинг 
тўғрилиги кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади.
г) кўп функционал махсус асбоблар - хроматографлар, спектрометрлар, 
квантометрлар ва бошқа анализаторларни ишлатилиши бу турдаги асбобларнинг шкаласи 

---

индивидуал даражаланиб, вақт бўйича етарли барқарорликка эга бўлмайди. Бу эса 
асбобларни стандарт намунаси бўйича ёки назорат тажрибаси билан мунтазам (вақти-
вақти билан даврий) даражалашни талаб этади.
У ёки бу соҳада ўлчашлар бирлилигини таъминлашдан мақсад ўлчаш 
натижаларини нечоғлик юқори аниқликда олинишини тақозо этади. Бу биринчи навбатда, 
технологик жараёнларни таъминлаш учун керакли техник категорияли ўлчашларга 
тегишлидир. Бундай ўлчашларнинг натижалари маҳсулот сифатини баҳолаш учун, 
моддий бойликлар ва ҳ.к. ҳисобга олиш учун бевосита ишлатилади.
Модда таркибини ўлчаш одатда ўлчаш информациясини ўзгартириш талаб 
этадиган кимёвий ва физикавий усулларни қўллаш билан ўтказилади. Бу эса хатоликни 
тахлил қилишни ва уларнинг бирлилигини таъминлашни қийинлаштиради. Бундай ҳолда 
ўлчаш натижаларининг кафолатланган хатолигини таъминлайдиган 
ўлчашларни бажариш 
усулиятларининг
мавжудлиги энг зарур шартлардан ҳисобланади. 
Ўлчашларни бажариш усулияти (ЎБУ)
– ўлчашлар усулияти қабул қилинган усулга 
мувофиқ таъминлайдигин ўлчаш операциялари ва қоидаларининг белгиланган мажмуи. 
Одатда ўлчашлар усулияти бирор меъёрий ҳужжат билан белгиланади (кейинчалик ЎБУ 
ҳужжати деб юритилади). 
ЎБУ ҳужжатида қуйидагилар кўрсатилади: 
-
ўлчаш хатоликларига қўйиладиган талаблар ёки ўлчаш хатоликларининг 
тавсифлари; 
-
ўлчашларни бажариш учун зарур бўладиган ўлчаш воситаларининг рўйхати, 
ёрдамчи қурилмалар, материаллар, аралашмалар, кимёвий реактивлар ва х.к; 
-
ўлчашларни бажариш усулиятларига асосланган ўлчаш усули (усуллари); 
-
атроф-муҳитни муҳофазалаш, хавфсизликка қўйиладиган талаблар; 
-
операторни малакасига қўйиладиган талаблар; 
-
ўлчаш шароитлари; 
-
ўлчаш операцияларини ва амалларини бажариш учун тайёргарлик; 
-
ўлчашларни бажариш операциялари ва амаллари; 
-
ўлчаш натижаларини қайта ишлаш (ҳисоблаш) алгоритми ва тартиби; 
-
ўлчаш натижаларини оператив назорати амалларини ёзилмаси ва тартиби; 
-
ўлчаш натижаларини расмийлаштириш қоидалари. 
Ўлчашларни бажариш усулиятлари (ЎБУ), ўлчашларни бажариш инструменти 
ҳисобланиб, ўлчаш воситалари сингари белгиланган метрологик тавсифлар мажмуига эга 
бўлади ва уларнинг асосийлари қуйидагилар: 
-
қўлланиш сохаси, ўлчаш диапазонини ўз ичига олган ҳолда; 
-
таъсир этувчи омилларни чегараловчи параметрлари; 
-
умумий ҳолда мунтазам ва тасодифий ташкил этувчи хатоликлардан иборат 
бўлган ўлчашлар хатолиги. 
Ўлчашларни бажариш усулиятлари алоҳида (мустақил) кўринишда ёки бошқа 
ҳужжатни таркибий қисмига киритилиб (стандарт, техник шартлар, синаш усулияти ва 
бошқалар) расмийлаштирилиши мумкин. 
Ўлчашларни бажариш усулиятларининг мазмуни, ишланиши, ёзилиши, 
расмийлаштирилиши давлатлараро стандартда белгиланган (ГОСТ 8.010-99) ва 
метрология бўйича миллий тавсияномалар O’z T 51-088:1999 да батафсил 
деталлаштирилган.