Metodologiyasi

Induksiya-deduksiya. 
Induksiya — a lo h id a h o la tlard a n u m u m iy
voqealarga to m o n ta h lil etish. D edu ksiy a — u m u m iy h o la tla rd a n
alo h id a, d astlabk i v o qealarga to m o n o 'rg a n ish .
197

---

Tarixchi d alillarn i (faktlarni) o'rg an ish natijasida um um iy tu- 
shunchalarga keladi, yoki aksincha, d a lillarn i (faktlarni) tu shun- 
tin sh d a o ‘ziga m a’lum tu sh u nchalarn i qo'llaydi. H ar bir dalil (fakt) 
d a u m um iy h o latn in g ayrim qism lari mavjud b o ‘ladi. D astlab u 
alohida d alillar (faktlar) sifatida nam oyon b o ‘lsa, keyinchalik ham
shundayligicha nam oyon bo'ladi. F.Bekon ay n an induksiyani aso ­
siy uslub deb hisoblaydi. U ning fikricha, deduksiyadagi m uayyan 
b ir fikrga kelish va to 'g 'ri xulosa chiqarish ko'p hollarda xatolik- 
ka uchraydi. X IX asr tarixchilari aksariyat h o llarda induktiv uslub- 
ni qo'llaganlar. H ozirgi k u nd a ham deduktiv uslubga shubha bilan 
qarash m avjud. D .E lton m anbalardagi em pirik m ateriallarga xos 
b o 'lm agan n aza riy ala m i qo'llash fan uch un z ara r keltirishi m um ­
kin, deb hisoblaydi. Biroq uning bunday keskin nuqtayi nazar 
boshqa tarix c h ilar to m o n id an m a’qullan m ad i. H o disalarning tub 
m ohiyatiga yetishish va u n i anglash uchun o 'zaro yaqin fanlardan 
ham d a tu sh u n ch a va nazariyalardan foydalanish lozim. Induksi- 
ya va deduksiya bir-biriga bog'liq va u lar b ir-b irin i to'ld irib keladi.
A naliz (tahlil) va sintez (hodisalam i o'zaro bog'langan, bir butun 
holda tekshirish, olingan natijalami um um lashtirish, ulardan bir bu­
tu n xulosa chiqarish) uslublari. M azkur tadqiqot uslublari ham ta­
rixchilar tom onidan tadqiqotlar jarayonida keng qo'llaniladi. Tahlil 
obyektning turli tom onlarini alohida ajratib olgan holda, bir butun 
hodisani alohida qismlarga ajratgan holda o'rganadi. Tarixchi o'lga- 
nilayotgan davr yoki tadqiqot obyektini tadqiqot jarayonida bir butun, 
yaxlit holda jalb qila olmaydi yoki tadqiqot ko'lam i tadqiqot obyekti­
ni yaxlit holida qam rab ololmaydi. O'liganilayotgan obyektning yoki 
davm ing tu d i om illarini ham da tadqiqot obyektini turii nuqtayi na- 
zariardan tadqiq etayotgan tarixchi tahlil natijasida qo'lga kiritilgan 
m a’lum otlam i birlashtiradi va umum lashtirgan holda bir butun, yaxlit 
tushunchaga yoki xulosaga keladi. Tarixda va tarixiy tadqiqotda sintez 
nisbatan m urakkab uslub bo'lib, tadqiqot obyektini tushunishda sifat 
jihatdan jiddiy ravishda olg'a siljishga im kon beradi.
«Tarixiy sintez* tu sh u n ch asi A .B err to m o n id a n ishlab chiqil- 
gan. U XX asr b o sh larid a «Tarixiy sintez ju rn ali* n i va X alqaro

---

intcz 
m ark azin i 
joriy etib, b ir q ato r m am lak atlard a faoliyat olib 
b o r a y o t g a n
tarixchilar, sotsiologlar h am d a tabiiy va m atem ati-