Metodologiyasi

Empirizm 
— nazariy um um lashtirishni inkor qilib, hissiy 
idrokni, tajribani bilishning birdan bir manbayidir deb biladigan 
falsafiy yo'nalish, nazariyadan ko'ra amaliy faoliyatga ko'proq 
moyil bo'lishlik, am aliy faoliyatga moyillik.
140

---

TARIXIY 
DALIL VA U N IN G INTERPRETATSIYASI
Tarixiv dalil va uning interpretatsiyasi. Dalil. Tushuncha to'g‘risi-
dazi bahslar. X lX asrda dalilga sig‘inish. Dalil tadqiqotlarining nati-
. i interpritatsiyaning «yumshoqligi» va dalilning *mustahkamligi».
Dalilning haqiqiyligi va uni anglash. Dalilning guruh lari va xususi­
yati bo'yicha mohiyati. Tarixiy borliq dalillar in ing turlari. Tarixiy
dalil tizimi, tarixga ta ’sir etish omillari va mohiyati.
Tarixiy dalillarni aniqlash va ularning interpretatsiyasi zam o­
naviy tarix tadqiqotlarining asosiy om illaridan biri sanaladi. Ta­
rixchi nafaqat professional m ahoratga ega bo‘lishi kerak, balki 
tarixiy dalil yuzasidan o‘zining ilmiy qarashlariga ham ega boMi- 
shi (qay tarzda qoMlanilishi, tahlili qilinishi va dalillarni inter- 
pretatsiyalashi) talab etiladi. Tarix fani mavjud boMgan barcha 
davrlarda «tarixiy dalil* tushunchasi yuzasidan bahs va m uno- 
zaralar ham doimiy ravishda mavjud boMgan. Bu haqda fikr- 
lar shunchalik ko‘pki, ularni tarixiy ijodni shakllantirib beradi- 
gan «gMshtchalar»dan boshlab, tafakkur orqali shakllantiriladigan 
tasaw urlargacha ko‘rish m um kin. Biroq bu bahslar va m uno- 
zaralar asoslanmagan quruq safsatalar emas, balki um um iy ho- 
latda tarixiy tafakkurni m ukam m allashtirib, yangi yondashuv- 
lam ing yuzaga kelishi va tarixiy tadqiqotlarda yangi uslublarning 
qoMlanilishiga yoM ochib berdi.
Dalil tushunchasi tarixshunoslik nuqtayi nazaridan alohida 
maqomni, alohida ta ’rifni, o ‘ziga xos qoidani talab qiladi. Ta­
rixchi dalil va va uning o'ziga xos jihatlariga jiddiy yondashishi 
lozim. H ar qanday tadqiqot jarayonida tarix tadqiqotchisi shun­
day holatlarga duch keladiki, bunda tarixiy tadqiqot mavzusidan 
kelib chiqqan holda amalga oshirilayotgan tadqiqotning mohiya- 
ll> uning ilmiy asoslanganligi dalillarga bevosita bogMiq boMadi. 
Bunda tadqiqotchi maMum bir tarixiy jarayon, voqelik yoki hodisa 
haqidagi xulosalarni isbot qilish, yoki aksincha uni inkor qilish, 
uchinchi holatda esa o ‘z ilmiy xulosasini inkor qilib boMmaydigan 
holatda ko'rsata bila olishi va isbotlay olishida bevosita dalilga
141

---

asoslanadi, o ‘z-o ‘zidan bu jarayonda dalil o ‘ta m uhim ahami- 
yat kasb etadi. Shunday ekan, savol tug‘iladi, dalilning o‘zi ni­
m a, tarixiy dalil qanday bo‘ladi, dalilni qanday tushunish lozim’
Tarix fani o ‘zin ing b ir necha m ing yillik taraqqiyot 
voMida 
tarixiy dalilga boMgan m unosabatni aniqlashtirib olish uchun 
b irm uncha m urakkab, ilm iy tafakkur, ilm iy bilish va ilmiy xu- 
losalar chiqarish tajribalarini o ‘tadi. Tarix fanining ibtidosida 
tarix ch in in g vazifasi asosan dalillarn i yig‘ish boMgan. Og'za- 
ki m anbalar, afsonalar, rivoyatlar dastlabki vaqtlarda o'tm ishni 
tasvirlab beruvchi asosiy om illar boMgan boMsa, tarix fanining 
taraqqiyoti jarayonida dalil va unga boMgan m unosabat, dalilni 
tarix faniga va tarixiy voqealam ing asoslab berilishiga jalb etili- 
shi ham jiddiylashib, m urakkablashib bordi. A niq va muayyan 
so d ir boMgan tarixiy jarayon yoki hodisa haqida aniq dalillarni 
topish tarixchi oldidagi asosiy vazifalardan va m uam m olardan 
biriga aylandi.
Asosiy m uam m olardan yana biri dalilni izohlab berish edi. 
A sta-sekinlik bilan dalil va uning izohi borasidagi fikrlar, qa- 
rashlar, yondashuvlar shakllana boshladi va ayni vaqtda ularning 
turli xilligi bu tu shunchalar o'rtasidagi ziddiyatlarning yuzaga ke- 
lishiga ham sabab boMdi.
XIX asrda daliln ing «ilohiylashtirilishi*, dalilga «sigMnish* ho- 
latlari ro‘y berdi. D alillarning aniqlanishi va qoMlanilishi vazifa­
si m anbalarning tanqidiy tekshiruvi orqali am alga oshirildi. Da­
lil tushunchasi ostida real tarixiy voqelikni aks ettirib, tasvirlab 
beruvchi ishonchli bilim tushunildi. D alillarga fanning ishonchli 
obyektiv asosi sifatida m unosabatda boMindi, dalillarni tavsiflab 
tarixiy jarayonni um um lashtirishga e ’tibor qaratildi. Nemis tarix­
chisi D .R ankening ta ’kidlashicha, «tarixni qanday sodir boMgan 
boMsa, shundayligicha yozish kerak*.
Pozitivistlar dalillarni um um lashtirishga ishonchsizlik va 
shubha bilan qarab, uni tarixchining subyektiv qarashlari m ahsu­
li deb hisobladilar. Natija em pirizm ning yuzaga kelishi va da­
lillarning m utlaqlashtirilishiga (absolyutlashtirilishiga) olib keldi.

---

c h in in g
vazifasi sabab va oqibat orqali bir-biri bilan bog'liq 
bjj?gan dalillarni bir tizim ga sclish, deb qaraldi.
* 
G 
R i k k e r t 
bu masalaga neokantchilarning tarixning o'ziga xos