Metodologiyasi

tarix 
fa­
nida asosiy tushunchalardan biriga aylanib bordi. Nemis 
tarix­
chi L. Fon R ankening ta ’kidlashicha, tarixning guvohligi (ta­
rixiy fakt) Valter Skott kabi yozuvchilam ing rom anlaridan ham 
qiziqarliroqdir. R ankening fikricha, eng aham iyatsiz tuyulgan 
tarixiy fakt ham h ar qanday to'qib yozilgan buyuk romanlardan 
ham kattaroq aham iyatga egadir1.
Pozitivizm ning XX asrdagi birm uncha nufuzli tanqidchilari- 
dan B.Kroche, R .Kollingvudlar G.Gegeldan so'ng tarixiy 
jara-
yonni tarixiy m a’naviy rivojlanish jarayoni sifatida talqin qiladilar.
U larning ta ’kidlashicha, tarix tabiatdan farqli o'laroq 
tad-
qiqotchining ongida obyektiv tarzda aks etmaydi. Tarixga va 
ta-
biatga aloqador faktlar tushuncha sifatida aynan bir xil m a’noni 
anglatmaydi.
Tabiatga aloqador faktlar shunday faktlarki, olim yoki tad­
qiqotchi ularni ayni ko'rinishida qabul qilishi yoki laboratoriya- 
da hosil qilishi m um kin.
Tarixiy faktlar esa o'tm ishda va m a’lum bir vaziyatlarda sodir 
bo'lgan va takrorlanm as hodisalar sifatida nam oyon bo'ladi. Ular 
bevosita muom alaga kiritilgandan so'nggina tarixiy mushohada 
obyektlariga aylanadi. Bu holatda tarixchining ixtiyorida faqatgi­
na hujjatlar va boshqa qadimgi davrlar qoldig'i sifatida saqlanib 
kelgan narsalar yoki hodisalar bo'lib, tarixchi ularga asoslangan 
va tayangan holda faktlarni qayta shakllantirishi lozim.