Metodologiyasi

Qarang: Ilhomov Z. Tarix fani metodologiyasi. Tadqiqot uslublari va
erminlarining izohli lug'ati. - Т.: 2013.

---

nida yuzaga kelgan shubhani «tajriba va takroriy sinov b artaraf 
etishi m um kin» («Minerologiya»). boshqa asarida «kuzatuvchi 
dan e ’tiborli bo'lish talab etiladi, o‘z tadqiqotlarining natijalarini 
diqqat bilan qayta ko'rib chiqishi va ayni vaqtda o ‘zini qayta tek- 
shirishi* kerakligini ko‘rsatib o ‘tadi («Geodeziya»)1.
D aliliy m ateriallarni, m a’lum otlarni yig'ish, dalillarni tizim - 
lashtirish va ta hlil qilish jarayonida tarixchi ko‘pgina jarayon­
larning m azm unidagi o ‘xshashlikni, biroq ayni vaqtda jarayon­
larning zam on va m akon bo'yicha turliligi, bir-biridan farqlanishi 
om illari sababli turlilik kasb etishini va yana ayni vaqtda shak- 
lan um um iylikni ko'rishi m um kin. M azkur uslubning bilish 
jarayonidagi m ohiyati uning tarixiy jarayonlarning m ohiyati­
ni tush untirib berish uchun yo‘naltiradigan im koniyatlarida- 
dir. Jarayonning m ohiyatini anglash va tushunish uchun uning 
o ‘xshashlik va farqlanuvchi xususiyatlarini tushunish kerak. 
Bu uslubning m antiqiy asosini analogiya tashkil etib, tadqiqot 
obyektidagi biror-bir o'xshashlik asosida jarayonning boshqa ji- 
hatlari haqida ham xulosalar chiqarilishi m um kin.
Tarixiy taqqoslash uslubi tarixiy jarayon tafsilotlari aniq va 
ravshan bo‘lm aganda uning m ohiyatini ochishga, shuningdek, 
um um iylikni, qonuniylikni, takrorlanuvchanlikni aniqlash ham ­
da um um lashtirishga va tarixiy parallellikni yuzaga chiqarish 
uchun imkon beradi. Bunda albatta bir qator talablarga rioya et- 
ishga to ‘g‘ri keladi. Jum ladan, avvalo taqqoslash tarixiy jarayon­
ning shaklan o ‘xshash jih atlarin i em as, balki m ohiyatini aks et- 
tiruvchi aniq va konkret dalillar (faktlar) bilan amalga oshirilishi 
lozim , ikkinchidan, hodisalar va jarayonlarning tipologiyasi va 
davrini yaxshi bilish va tushunish lozim. Taraqqiyotning bir bos- 
qichida yoki turli bosqichlarida bo‘lgan bir xil va turli xil hodisa- 
larni taqqoslash m um kin. Bir holatda mohiyat o'xshashlik asosi­
da ochiladigan bo'lsa, boshqa holatda turlilik asosida aniqlanishi
1