|
larda biri
ikkinchisini to ‘ldirib. m ukam m allashtirib kelsa, boshqa
holatlarda tarixiy haqiqatni anglashda eng maqbul yo‘l va uslubni
tanlab olish im koniyatini ta ’minlaydi.
Bunday nazariyalar va tarixni o ‘rganishga bo ig an turli yon
dashuvlar va uslublar ko‘pchilikni tashkil qilib, ular turli davrlar-
da shakllangan va bugungi kunda ham yangi-yangi yondashuvlar
shakllanmoqda.
Umuman olganda, tarixiy tafakkur va tarix falsafasini shakl-
lantirish, uni o'rganish va tadqiq qilishida turli-tum an, bir-biri-
ni inkor qiluvchi, rad qiladigan g'oyalar va yondashuvlar mavjud
va bugungi kunda ham yangi shakllar, g‘oyalar va oqim lar paydo
bo'lmoqda. Yuqorida aytilganidek, tarix falsafasi, ya’ni m etodo-
logiyasining inson faoliyati bilan bog‘liqligini nazarga oladigan
bo'lsak, bu jarayon, ya’ni tarixiy tafakkurning shakllanishi va
tarix falsafasini anglash jarayoni inson faoliyati bilan bog'langan
holda hali yana uzoq vaqtlar davom etishi tabiiy holdir.
G ‘arb tarixchiligi va tarix falsafasida murakkab jarayonlar d a
vom etmoqda ekan, sharq tarixnavisligi va sharqona tarix fal-
safasining mazmuni ham barchani qiziqtirishi tabiiy. Sharq ta
rixnavisligi yoki sharq tarixchilik falsafasi bugungi kungacha
tarixchilar tom onidan maxsus o ‘rganilm agan eng m uhim il
miy m uammolardan biri bo'lib qolm oqda. G archi tarixchilar va
ularning tarix asarlari m anbashunoslik nuqtayi nazaridan tad
qiq etilgan va tahlil qilingan bo‘lsada, biroq bu tadqiqotlardan
sharq tarixnavisligining falsafiy asoslari, tarixiy hodisalarni yori-
tishdagi biror-bir yo‘nalish yoki yondashuvlarning nazariy asos
lari borasidagi fikrlarni uchratish mushkul. Bu m a’lum otlarni
biz faqatgina m anbalarni m azm unan, davriy, ijtimoiy va bosh
qa xususiyatlariga asoslangan holda maxsus tadqiq qilish orqali
ЯО lga kiritishim iz m um kin.
Eng avvalo aytib o‘tish joizki, Sharqda tarix falsafasi yoki
metodologiyasi va uning yo‘nalishlari ham da turlari va tiplari
g arbdagidek tarzda chuqur va turli qarashlar asosida «shakllan-
73
tirilgan* emas. Aynan an a shu holatning o‘zi ham sharq tarix-
navisligining o'ziga xosligini belgilab beradi.
Biroq ayni vaqtda insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini umumiy
yaxlit hodisa sifatida olganda Sharq va G ‘arb va uning tarixnavis-
ligini ham bir-biridan alohida ko‘rsatib boMmaydi. Bu holatda
ham h ar ikki yo‘nalishdagi tarixnavislik bir-birini to'ldirib keladi
va tarixni m ukam m al anglashni ta'm inlaydi.
Tarixdan m a’lum ki, sharq sivilizatsiyalari boshqa m intaqa-
lardan ancha avvalroq (Q adim gi M isrning sharqona xususiyatla-
rini hisobga olsak) shakllangan. Iqtisodiy, ijtimoiy, m adaniy ta
raqqiyot jarayonlari ham avval sharqda shakllanib, o‘z davriga
xos ravishda m ukam m allashib, boshqa hududlarga, eng avvalo
g‘arb — Yevropaga tarqalgan yoki taraqqiyotga ta’sir o'tkazgan.
0 ‘z-o ‘zidan tarixnavislik va tarixiy tafakkur ham aynan sharqda
shakllangan. Ayni vaqtda Sitseron tom onidan ilk bor «tarixning
otasi* deya nom berilgan G erodotning tarix fani oldidagi xizmat-
larini e’tiro f etgan holda aytish o‘rinliki, tarixga m unosabat va
tarixiy jarayonlarni yoritish, tavsiflash va tushuntirib berish ham
aynan Sharqda shakllanganki, bu eng avvalo «Avesto* kitobida
yaqqol nam oyon bo‘ladi.
«Avesto» — ja h o n m ad aniyatining, jum lad an, M arkaziy O si
yo xalqlari ta rix in in g qadim gi noyob yodgorligidir. Zardushtiy-
lik e ’tiqodiga am al qiluvchilarning m uqaddas kitobi sifatida
Yagona Tangriga top inish shu ta ’lim otdan boshlangan. Bu kitob
tarkibi, ifoda uslubi va tim so llar tizim i bilan adabiy m anbalar-
ga yaqin turadi. «Avesto*da tilga olingan joy nom lari (Varaxsha,
V axsh)dan kelib chiqib, u n in g A m udaryo sohillarida yaratilgani
aniqlangan. Shu asosda u n in g vatani Xorazmdir, degan qarash
mavjud.
■«Eng m o‘tabar, qadim gi qo‘lyozmamiz «Avesto»ning yaratil-
ganiga 3000 yil bo'lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqad-
dam ikki daryo oralig‘ida, m ana shu zam inda um rguzaronlik qil-
gan ajdodlarim izning biz avlodlariga qoldirgan m a’naviy, tarixiy
merosidir. «Avesto* ayni zam onda bu qadim oMkada buyuk dav-
74
iat buyuk m a’naviyat, buyuk m adaniyat boMganidan guvohlik
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
