|
s h u
i&i
avisninaia
»2П л:у b i l i s h n i n g u z.iga
XOSligi
na
i1.
1
История исторического знания. С. 208.
«. u-richi m um kin, inson tanlash huquqiga ham ega, biroq
M ' l l l l II/
t
~
' o‘7.
O idiga
qo ygaii ...oqsadiga crish :^:: uchuil im iio s c-?rmny
!!;r,qn yoki m urakkablashtiradigan boshqa insonlar va jam iyatdagi
turli tiz im ia i u iia ii t o ‘q n a c h k e lis h i
yoV'
т п п п .г я Ь .ы я k ir is h is h i-
ni ham e’tibordan chetda qoldirm aslik kerak.
Determ inizm
tamoyiliga ishonchsizlikning asosiy sabablari-
dan yana biri tarixdagi voqealarning sabab-oqibat aloqadorligi-
ni ochib berishning murakkabligidir. K am dan kam hollarda ta
rixiy voqealar bir yoki ikki sabab bilan bog‘liq bo‘lishi m um kin
va bunda bir qator om illarni ko'rsatib berish va aniqlash talab
ctiladi. Shu o'rinda aytish kerakki, pozitivistlar «teng huquqli*
omillar (iqtisodiy, siyosiy, m afkuraviy va boshqalar) nazariyasini
ilgari surganlar. U larning ta ’kidlashicha, bu om illar tarixchi to
monidan birdek o ‘rganilishi kerak (ya’ni tadqiqot jarayonida bu
omillarning barchasiga birdek, teng va mutanosib m unosabatda
bo'lish kerak) va tadqiqot jarayonida u yoki bu om ilni bir-biriga
nisbatan darajasini pasaytirishi yoki birontasi boshqasidan ustun
bo'lishi yoki asosiy va hal etuvchi om il sifatida ko'rsatilishi m um
kin emas. A malda esa pozitivistlar tarixiy taraqqiyotning sodir
bo'lishini belgilab beruvchi om illarga mukammal om illar sifati
da yondashganlar.
Aslida bu tushunchalar birm uncha murakkabdir. Sabablaming
bir qancha darajalari mavjud. M asalan, ikki davlat o‘rtasidagi mu-
nosabatlar bilan bog'liq (alohida) konkret, aniq va ravshan, tushu-
narli sabablar (masalan, XIX asrning 60-yillarida Rossiya im-
periyasining Qo'qon xonligiga (keyinroq Buxoro amirligi va Xiva
xonligiga) qarshi urush e’lon qilishi va uni bosib olishi) bo‘lsa, ik
kinchidan alohida maxsus sabablar ham mavjud (yuqoridagi mi-
soldan kelib chiqqan holda aytish m um kinki, XIX asrning o'rtalari
va ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi hududlarining kengayti-
r‘b borishi siyosati) boMib, shuningdek umumiy sabablar (masalan,
Rossiya imperiyasining XIX asrda boshqa mustamlakachi mam-
lakatlar kabi dunyoni ta’sir doiralariga bo‘lib olish siyosati) mavjud-
dir. Albatta yuqorida aytib o‘tilganidek, iqtisodiy, siyosiy, strategik,
173
psixologik, mafkuraviy va boshqa sabablar bu jarayonlam ing sodir
bo'lishida omil (sabab) bo'lishi m um kin. Shundan kelib chiqqan
holda tarixchilar tarixiy jarayonlam ing kelib chiqish va sodir
bo‘lish jarayonlarini o 'rganar ckanlar, bir omil yoki sababni aso
siy omil yoki sabab sifatida ko‘rsatmaydilar (yoki asoslanmaydilar)
balki bir qancha om illar (sabablar) yoki ayni vaqtda bir guruh sa
bablar va om illarga asoslanadilar, shu sababli bir tarixiy voqea va
jarayonlar yuzasidan tadqiqot olib borgan tadqiqotchilarning fikr
lari tadqiqot uchun omil bo'lgan asosiy sabablardan kelib chiqqan
holda turlicha bo'lishi (birida siyosiy jarayonlarga asosiy e ’tibor qa-
ratilgan kengroq tahlil etilgan bo'lsa, boshqasida iqtisodiy, yana
birida ijtimoiy va m adaniy va h.k.) m um kin.
Tarixiy jaray o n lam in g sabablarini aniqlash borasidagi davlat-
lar o'rtasidagi m unosabatlardan ham murakkabroq bo'lgan holat-
lar bu eng m ashh u r davlat va jam oat arboblarining xatti-harakat-
lari va faoliyatlarining sabablarini aniqlash jarayonidir. Chunki
tarix nin g borishidagi ayrim holatlarga m a’lum darajada ta’sir
o'tkazishi m um kin bo'lgan bunday arboblarning o'zlariga ham
u yoki bu om illar ta ’sir o'tkazib turadi. Shu sababli ham tarixda
biron-bir tarixiy shaxsning faoliyatini o'rganish eng murakkab ja-
rayonlardan biri sanaladi. Bunday holatlarda ham tarixchilarning
fikrlari bir-biridan farqlanishi m um kin.
Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish m um kinki, tarixiy voqelik-
ni aniqlashda uning sabablari va oqibatlari o'rtasidagi bog'liqlik-
ni aniqlash tarixiy jarayonlarni tushuntirib berishning eng aso
siy vositasi sanalgan. U jud a murakkab tushuncha bo'lib, bugungi
kungacha tarixiy m uam m olarda uning mohiyatini tugal m a’no
da va m ukam m al darajada ta ’riflash im koni bo'lm agan. Postmo
dernistlar determ inizm tam oyilini q at’iy ravishda inkor qiladilar
va tarixga uzuq-yuluq, bir-biri bilan bog'lanm agan tarqoq jara
yonlar sifatida m unosabatda bo'lib, tarixchilar bunday tarzda ke-
chuvchi jarayonlar va ularning mohiyatini hech qachon anglay ol-
maydilar, degan g'oya bilan munosabatda bo'ladilar. Biroq bunday
qarashlar tarixchilar tom onidan hech qachon m a’qullanmagan.
174
Tarixiylik tam oyili.
Tarixiylik tamoyilining shakllanishi va taraq-
etib borishiga bir qator mutafakkiriar o‘z hissalarini qo'shganlar,
к'У
ularning orasida asosiy fikrlar nemis «huquq tarixi maktabi*
vakillari, fransuz restavratsiyasi davri tarixchilari va G.Gegel tom o
nidan bildirilgan. G.Gegelning tarixiylik tamoyilining rivojlanishiga
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
