Metodologiyasi

Tarix fanining tarm oqlari 
- tarix fani ko‘p ta rm o q li fan boMib, 
inson va jam iy at taraqqiyoti bilan bogMiq b ir q ato r so h alar rivoj- 
lanishi ja ra y o n la rin in g um um iyligi m ah sulidir. S h u n d an kelib 
chiqqan holda qu yid ag ilarn i tarix fan in in g asosiy ta rm o q lari sifa­
tida ko'rsatib o 'tish m u m k in :
H arbiy ta rix
Siyosiy tarix
Iqtisodiy tarix
Ijtim oiy tarix
D in iy tarix
F an tarixi
Ayollar ta rix i va gen der tad q iq o tlari
S an ’at tarixi
In tellektual tarix
M adaniyat tarix i
D iplom atiya tarixi va boshqalar.
305

---

si vazifalari va b ir jaravonda so d ir boMish (nam ovon bo‘lish) ket-
m a-kciligi jih a td a n b ir-b iri bilan ch am b arch as bog'iiq boMadi. Du 
uslubdan fo y d ala n ish n in g dastlabki bosqichida tadqiq etilayot-
м п
tW im lnr um iim M ioiH nn vn nninatroflU
р и » » 
ь *
As А А А А А А А 
А Л *
A M *
4 * Q « » > M * a
I M
I I I I I ■
« W ■
— m ■
Ш
olish kerak. Tadqiq etilayotgan tizim ajratib (belgilab) olin g an d an
so‘ng u n i tu zilish jih a td a n ta h lil qilish va tiz im la rn in g tu zilish i va 
u la r tarkibiy q ism la rin in g o 'zaro bogMiqligini aniqlab olish kerak 
boMadi. Bu jara y o n d a m antiqiy va m atem atik uslublar qoMlanila- 
di. Ik k in c h i b o sq ich d a o 'rganilayotgan tizim (tuzilish)ning shu 
tizim (tuzilish) m a n su b boMgan u m u m iy tizim (tuzilish) bilan 
bogMiqligi va u n in g tarkibiy qism idagi o ‘rn i va vazifaviy m ohiyati 
h a m d a ah am iy ati an iq lan ad i. M azk u r uslubni tarixiy tad q iq o tlar 
ja ray o n id a qoM lashning m urakkabligi sh un d aki, ijtim oiy tiz im ­
la rn in g m u rak k ab tu zilish g a ega ekanligi va oddiy tizim (tuzilish) 
d a n m u rak k ab tiz im (tuzilish)larga (tu ra r joy — qishloq — viloyat 
kabi) o ‘tib borish jaray o n larid ir. T adqiqotlar jaray o n id a agar ho- 
d isa la rn in g m o h iy atin i yoritish yoki aniqlash im koni boMmagan 
holda u m u m fan uslublari va m axsus tarix iy uslublardan foydala­
n ish tavsiya etilad i. S inxron ta h lild a nisb atan ko‘proq sam ara- 
ga erish ish i m u m k in , b iro q bu holda taraqqiyot jarayoni o ch il- 
m ay q olishi m u m k in . T izim li — tu zilish jih a td a n va funksional 
jih a td a n ta h lil esa h a d d an tashqari abstrak tlash tirish g a va form al- 
lashtirishga olib kelishi m u m k in .
T arix iy m a n b ala r — k ish ilik ja m iy a ti o ‘tm is h in i h am d a ta r i­
xiy ja ra y o n la rn i o ‘rg an ish im k o n in i beradig an b arch a obyekt- 
lar, y a’ni in so n qoMi b ilan y aratilg an n a rsa la rn in g h am m asi, 
sh u n in g d e k , a tro f-m u h it b ilan m u n o sab ati n atijalari, m oddiy 
m a d a n iy a t n a m u n a la ri, yozm a y odgorliklar, u rf-o d a tla r, m a ro - 
sim la r va b o sh q alar. T arixiy m a n b a la r m iqdori cheg arasiz, b i­
roq tu rli ta rix iy d av rlarga oid boMgan m a n b a la r m iq d o ri b ir-b iri- 
d a n farq la n ad i.
T arixiy taqqoslash uslubi — tarix iy jarayon tafsilotlari an iq va 
ravshan boM m aganda u n in g m oh iy atin i ochishga, shuningdek, 
u m u m iy lik n i, q o n u n iy lik n i, ta k ro rlan u v ch an lik n i aniqlash h am -
308

---

„m tash tirish sa va tarix iy parallellikni yuzaga chiqarish