Metodologiyasi

S a n ’at ta rix i 
— S a n ’a tsh u n o s lik n in g b o 'lim i b o 'lib , s a n ’a tn in g
p aydo b o 'lish id a n b o sh la b bu g u n g i k u n g ach a b o 'lg an ta rix iy ja - 
ray o n la rin i o 'rg a n a d i.
S a n ’a t ta rix i h a q id a ta rix c h ila rn in g o 'z nuqtayi n azarlari 
m avjud. A g ar s a n ’a tsh u n o s la r s a n ’at a s a rin in g y aratilish i sa n a - 
si, m u a llifiig i va uslubi kabi jih a tla r in i b irin c h i o 'rin g a q o 'y salar, 
ta rix c h ila r esa m a z k u r s a n ’a t a s a rin in g yaratilish id ag i s h a rt-s h a - 
ro itlar, k om p o zitsiy alar, k o n tek stlar, in tellek tu al va ijtim oiy ta rix i 
jih a tla r in i asosiy o 'rin g a q o 'y a d ila r. T arix ch i a sa r y aratilg an d av r 
ta d q iq i ja ra y o n id a o 's h a d a v rn in g este tik q a ra s h la rin i h am o 'rg a -
296

---

nish bilan b ir v aq td a o ‘zi h am bu so h a d a m a ’lu m b ilim larg a ega 
boMishi lozim . S a n ’at ta rix in i c h u q u r o 'rg a n ish tad q iq etilay o tg an
davr m a d an iy hayoti ta rix in i k en g ro q va b atafsilro q tu s h u n is h va 
tadqiq etish d a m u h im o 'rin tu ta d i. S hu nuqtayi n a z a rd a n o 'rg a n i- 
la y o t g a n
dav r ta rix i h aq id a m a ’lu m b ilim larg a va m a’lu m o tla r- 
ga ega b o 'lg an ta rix c h i ta d q iq o tc h id a s a n ’a tsh u n o s ta d q iq o tc h i- 
dan farqli o 'la ro q m a ’lum d a ra ja d a im k o n iy a tla r k o 'p ro q b o 'la d i.
S em iotika — (y u n o n tilid a n «sem eion* — belgi, n ishon). K is h i­
lik ja m iy atid ag i, ta b iatd a g i yoki k is h in in g o 'zid a g i a x b o ro tn i 
(m a’lu m o tn i), q o n u n la rn in g m a z m u n i, b elg ilar tizim i (aksariyat 
hollarda tabiiy va s u n ’iy tillar, m a d a n iy h a y o tn in g ayrim so h alari 
oid m a ’lum otlar, ju m la d a n afso n ala r, m a ro sim la r va u la rn in g ji- 
h atlari, tiz im la rin i) b erish y o 'lla rin i tad q iq etu v ch i fan sohasi.
Siyosiy ta rix — ta rix fa n in in g en g d astlabki y u zag a kelgan ta r- 
m o qlarid an biri b o 'lib , bu ta rix o 'z tark ib ig a fuq arolik ja m iy a - 
ti ta rix in i, siyosiy v o q ealar ta rix in i, siyosiy tiz im la rn i b o sh q arish
va ijro etuvchi h o k im iy at ta rix in i k iritg an h o ld a ta rix fa n in in g
o 'rg a n ilish in i m a ’lu m d a ra ja d a o 'z g a rib b o rish ig a ta ’sir k o 'rsa t­
di. In g liz tarix ch isi D .E lto n in g fik ric h a , siyosiy ta rix ja m iy a t­
ning tarkibi b o 'lg a n in so n faoliyatini o 'rg an ad i. B unda asosiy e ’ti­
bor inso n faoliyatin i faqatg in a tav siflab berishg a em as, b alk i u n i 
tu sh u n ish va id rok etishga y o 'n a ltirilg a n b o 'lish i kerak. M a z k u r 
tarix ch i o 'z fik rin i davom e ttirib , siyosiy ta rix statistik ag a b u t- 
kul bo g 'liq b o 'lib q o lm a sd a n , ab strak siy a d a n q o ch ish va faq atg i­
na ijtim oiy ta rix n i y o zm asd a n , in so n faoliyati va in so n la r b ilan
m unosabatga k irish ish kerak, d e b k o 'rsa tad i. B iroq ta rix n i yo- 
zishda sotsiologiyaga k o 'p ro q e ’tib o r q aratu v ch i b ir q a to r ta rix c h i­
lar D .E lto n in g bu fik rla rin i m a ’q u lla m a y d ila r va asosiy q im m a t­
li m a’lu m o tla rn i ijtim oiy ta rix d a n o lish kerak d eb hisoblaydilar.
K o'p h o llard a siyosiy ta rix c h ila r o 'z diqqat — e ’tib o rla rin i in ­
so n lar ta q d irig a k o 'p ro q ta ’sir etu v ch i siyosiy h o k im iy at faoli­
yatini o 'rg an ish g a q a ratad ilar. S h u n g a k o 'ra ta d q iq o tla r k o 'la- 
mi h a m kengayib b o rad i, ya’n i a h o lin in g h a ra k a tla ri, a lo h id a
m u a m m o lar, h a tto k i om m av iy m a d a n iy a t h am siyosiy ta rix c h ila r
297

---

d iq q a t-e ’tib o rid a n c h e td a qolm aydi. Tarix fa n in in g bu ta rm o g ‘ini 
riv o jlantirishd a tarix ch i E.X obsboum katta o 'r in tutadi. U tarix- 
ni faqatgina «oliy siyosat* sohasida em as, balki nizo lar va