Metodologiyasi

tic 
mazmundagi hujjaUar, huquqiy hujjatlar kabilar) asosiy e’tibor 
a a ra tg a n la r
va bunday m anbalar tarixiy jarayonlarni eng to ‘laqon- 
li 
va 
is h o n c h li 
aks ettiradi deb hisoblaganlar1.
XIX asrning birinchi yarmidagi «klassik m anbashunoslik*da 
(B.Nibur, L.Ranke) manbalarga o‘tm ishning haqiqiy guvohi si­
fatida munosabatda boMingan. Bunda tarixchi tom onidan m an- 
balarda keltirilgan m a’lum otlarni tavsiflash bilangina cheklan- 
ganilgan va tarixchining ijodiy fikrlashi va tafakkuriga e ’tibor 
qaratilmagan yoki yetarli baho berilm agan. Tarixchilar tor doi- 
radagi manbalardagi m a’lum otlar bilan cheklangan holda tad ­
qiqotlarda asosiy urg‘uni manbalardagi hujjatlarga qaratilgan.
Pozitivistlar tarixni «ijobiy* fanlar qatoriga ko'tarish m aqsa­
dida harakat qilib, tarixchidan hujjatlar ichidagi dalillarni ajra- 
tib olishni asosiy vazifa sifatida ko‘rsatdilar. M anbalarning tahlili 
metodlarini yaratish dolzarb vazifalardan biriga aylanib, falsafiy 
masalalar «chetga surib* qo'yildi. «Manba* iborasi o'rniga in- 
sonlarning faoliyati va fikr-qarashlari natijasida yuzaga kelgan 
«iz* iborasi qoMlanila boshlandi. Bunda faoliyat e’tibordan chet- 
da qolib, hissiyotlar va fikrlarning aksi haqida gapirila boshlandi, 
natijada tarixchi tadqiqot jarayonida m anba m uallifining fikrlari 
bilangina cheklanib qolib, uning taassurotlarini qaytadan shakl- 
lantira boshladi. Pozitivistlar m anbalarning birlam chiligini ta ­
rixchining tafakkuri va fikrlashidan ustun qo‘ydilar, «hujjat yo‘q 
bo‘lsa, tarix ham mavjud emas* g‘oyasini ilgari sura boshladilar. 
Nazariyaga yetarli baho berilmasligi em pirizm ga olib keldi, tarix- 
chiga faktlarning qayd etuvchisi deb qaraldi. Hujjatlar esa o'tm ish 
haqida real obyektiv m a’lumot beruvchi manba hisoblandi.
XIX 
asrning oxirlariga kelib fandagi mavjud vaziyat o‘zgar- 
di. M anbalar va real voqelik o'rtasidagi, tarixchining m anbalar­
ga bolgan munosabati avvalgi davrlarga qaraganda birm un- 
cha murakkablashdi. Bu vaqtga kelib tarixchilar hech qanday