Metodologiyasi



Download 6,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet249/270
Sana14.04.2022
Hajmi6,88 Mb.
#549663
1   ...   245   246   247   248   249   250   251   252   ...   270
Bog'liq
Tarix fani metodologiyasi

m n v o fiq d ir 
Hujjat!! ::;аг.Ъьг.пш as! nusxa ckanli 
gi an iqiangach, tad q iq o tch i uning ijtim oiy-m adaniv m azm u 
jih a tla rin i ochib berish kerak. Shuningdek tadqiqotchi т я п Ь а
n :n g yarati'iiaiiiuag! aniq snart-sharoitlar, yaratilishi tarix i, hujjat- 
li m anba va u nin g jam iy at hayotidagi o ‘rni yoki jarayonlarga ta ’si- 
rin i o ‘rganib, m anba tarkibidan o ‘ziga (tadqiqot obyektiga) zaru r 
b o ‘lgan m a’lum o tlarn i (axborotni) ajratib oladi.
H ikoya, 
bayon 
m azm unidagi 
m anbalar 
(yilnom alar, 
m em uar-yodnom alar, publitsistik m atnlar va boshqalar)ning 
ishonchliligni aniq lab olish uchta vazifaning bajarilishi bilan bel- 
gilanadi:
m a’lum o tn in g yuzaga kelishidagi shart-sharo itlar va vaziyat- 
ni aniqlash;
m anba m uallifin in g siyosiy q arashlarini (siyosiy m ansubligini) 
aniqlash;
an iq bayon etilgan axborotni tekshirish.
A gar m anba voqea va jarayon larnin g bevosita ishtirokchisi va 
jo n li guvohi to m o n id an bayon etilgan bo ‘lsa, tadqiqotchi m azku r 
m anba m uallifin in g (axborot beruvchining) tarixiy jaray o n n in g
so d ir bo ‘lishi vaqtida qanday kuzatish holatida va ishtirok etish 
im koniyatiga ega b o ‘lganligini aniqlashtirishi lozim.
A gar m an b a m u allifi o ‘zi guvoh b o 'lm ag an va bevosita ish ti­
rok etm ag an voqea va ho disa yoki jaray o n haqida m a ’lum ot 
berayotgan b o 'lsa u holda axborot (m a’lum ot) o 'z la sh tiril- 
gan m a n b an i a n iq la sh , m a ’lu m o tla rn in g (ax b o ro tning ) yetka- 
zib b erilish id ag i an iq lik va m u k a m m allik (to ‘liq b o ‘lishi d a ra - 
jasi) d araja sin i ko‘rsatib berish talab etiladi. Bayon etib berish 
va hikoya qilish uslu b id a yaratilgan m a n b alarn in g b arch a sin i 
o 'rg a n ish vaqtida sh u n i ko ‘rish m u m k in k i, aksariy at ho llard a 
bu nd ay m a n b a la rn in g ish o n ch lilik darajasi axborot (m a’lum ot) 
b eru v ch in in g d u n y o q ara sh i, o'ziga xush keluvchi m a’lu m o tla r­
ga u rg 'u bergan holda b o sh q a larin i cheklashi yoki ch etlab o 'ti- 
shi tufayli m a n b a n in g obyektivligi - xolisligi darajasi pasayib
I
288


vrtadi va ishonarli b o 'lm ag an m a n b alar qatoriga k irib q olishi-
Кл
1
JnH:
ga idUUU i>V> A
4
*W
*A.
M uayyan bir g‘oya ta ’sirida yondashish ochiq-oydin holatda
K tm n - h ir v n c ifn ln r m m n m i v Ъгйятля rsnvrsn p rich 
n n in v a
VUiV* w»» - -----

*
........ ^ .. ..... I ’ 
A
ravshan 
m a’lum ot (axborot)lar borasida hech narsa dem aslik (qayd 
etmaslik), um um iy xususiyatlar orqali ko‘rsatib berish va boshqa- 
lar) bilan niqoblangan holatda nam oyon bo'lishi m um kin. A niq 
m a’lum otlarni tekshirish jarayonida mantiqiy ta h lil uslubidan foy­
dalanish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek tekshirish jarayonida 
yana m anbaning tarkibidagi m a’lum otlarning ichki qaram a-q ar- 
shiligi va m azm unidagi ziddiyatlari ham da boshqa m anbalardagi 
m a’lum otlar bilan ham tafovutlari borligini aniqlash, agar b u n ­
day holat mavjud bo'lsa ularn in g sabablarini aniqlash ham m u­
him aham iyat kasb etadi.
Bir-biriga aloqador b o'lm agan va yaratilishida bog'liq b o 'lm a- 
gan turli m anbalardagi m a’lum otlarning bir-biriga mos kelishi 
m anbalarning ishonchliligini tasdiqlaydi.
Shu tariqa m anbalar ta h lilin in g ikkinchi bosqichida am alga 
oshirilgan tadqiqotlar natijasida tadqiqotchi m anbalarning ishon- 
chliligi, asl nusxa ekanligini aniqlab, ularni tadqiqotga jalb eti- 
shi yoki aksincha, ularning ishonchli emasligi aniqlangan h o ­
latda tadqiqot obyekti m azm u nid an kelib chiqqan holda ularni 
inkor qilishi m um kin. Tadqiqotga aloqador barcha m anbalarni 
tadqiq etib bo'lgach, tadqiqotchi endi ularning m anbashunoslik 
sintezini amalga oshirishi, ya’ni qo'lga kiritilgan m a’lum otlarni 
um um lashtirishi m um kin. M anbalar to'liqligi va ishonchliligi d a ­
rajasiga ko'ra ham da yaratilishidagi o'zaro aloqadorligi darajasi­
ga asosan ketm a-ket bir tizim ga keltiriladi. Tadqiqot m avzusi- 
ga oid qo'lga kiritilgan barcha m a’lum otlarni jam lagan holda esa 
tadqiqotchi tadqiqot obyektini o'rganishda m anbalarning yetar­
li bo'lm agan qism ini aniqlaydi va boshqalariga asoslangan ilm iy 
faraz yordam ida ularni to'ldiradi.
M anbashunoslik - tadqiqot m anbasi va u bilan bog'liq tush u n - 
chalarni o'rganadigan fan. Tadqiqot m anbalarini ilm iy jih atd an
289


klassiflkatsiyalash (tasn iflash ) ta m o y illarin i sh a k lla n tira d i, m a n ­
b a la rn in g ichki va tashq i tan q id iy ta h lili aso slarin i, alo h id a gu- 
ru h d a g i, alo h id a xususiyatlarga ega h am d a alo h id a m azm u n d ag i 
m a n b a la r bilan ishlash u slu b larin i ishlab chiqad i. M a n b a la rn ­
ing ta s n itia n is h i, kelib ch iq ish in i va y aralilish in i o 'rg an ad i, m a n ­
b a la rn in g m u a llifla ri, u la rn in g haqiqiyligi va ish o n arlilig i, to ‘liq- 
ligi kabi b ir q a to r jih a tla rin i ilm iy jih a td a n o 'rg an ad i.
M a n tiq (m antiqiylik) — m an tiq ilm i, m antiqiy fik r (fikrlash), 
in k o r qilib b o ‘lm aydigan m an tiq (m an tiq an to ‘g ‘ri xulosa yoki 
fikr), ich ki (m antiqiy) q o n u n iy a t — v o q ealarn in g ichki q o n u n i- 
y atlar asosida (m antiqiy b o g ‘lanishda) k ech ishi, m antiqiy x u lo ­
sa, m a n tiq iy iz ch illik , m a n tiq a n to ‘g ‘ri m u lo h aza q ilm o q , m a n ti­
qiy fik r y u ritm o q .
M ark sizm - tarixiy-falsafiy yo‘nalish sifatida X IX a srn in g ik­
k in c h i y arm id a Y evropada sh ak llan d i. M arksizm yo‘n a lish in in g
aso sch ila ri g erm a n iy alik K .M ark s (1818-1883) va F.Engels (1820— 
1895) h iso b lan ad i. U la r ta rix iy m a teria lizm g‘oyasini asoslab, 
b a rc h a ta rix iy ja ra y o n la m in g aso sin i ishlab ch iq arish m u n o sa- 
b atlari ta sh k il etad i, iqtisod o m ili ja m iy at ta ra q q iy o tin in g asosiy 
o m ilid ir, m azm u n id a g i o ‘z fik rla rin i ilgari surdilar. M arksistlar 
(m ark sizm ta ra fd o rla ri)n in g q arash larig a ko‘ra ja h o n n in g u m u ­
m iy ta rix i bu iqtisodiy va siyosiy h ok im iyat (h u k m ro n lik ) u ch u n
k u ra sh ja ra y o n id a n ib orat, b u n d a sinfiy kurash tarix iy ja ra y o n - 
la rn in g h a ra k a tla n tiru v c h i ku ch i va iqtisodiy m u n o sab atlar ja m i­
yat ta ra q q iy o tin in g asosiy o m ili sifatida b irin ch i o ‘ringa q o ‘yiladi. 
X X a s r dav om ida bu q a ra s h la r asosida tarix iy ta d q iq o tla r a m a l­
ga o sh irilg a n b o 'lsa, a s rn in g oxiriga kelib m ark sizm nazariyasi b ir 
y o q lam a boMganligi u ch u n u n d a n voz kechildi.
M eto d (y u n o n c h a m e th o d o s - nazariya, b ilim va tadq iq o t 
yo‘llari) - u yoki bu m aq sad larg a erish ish yo‘llari, uslublari, an iq
va k o n k re t vazifalarni hal etish usullari.
M eto d (y u n o n c h a m eth o d o s — n azariya, bilim va tadqiqot 
yoMlari) - u yoki bu m aq sad larg a erishish yo‘llari, uslublari, an iq
va k o n k re t vazifalarni hal etish u sullari. Tarix fan id a m eto d -
290


tarixiy tad q iq otlar ja ray o n id a an iq m aqsadga olib boruvchi ta d ­
qiqot u su llari va ja ra y o n la r yig'in d isidan iborat, m e to d n in g o ‘zi 
n a z a riy a d a n , 
tad q iqo t m ctodikasi va tex n ik asid an ta rk ib to padi. 
H a r qaftday 
m ctod п а /я п у jih a td a n aso slan g an b o ‘lib. b ir vaqt- 
ning o ‘zida obyektiv va subyektiv xususiyat kasb etsad a, obyek­
tiv asosga ega.
B unda m e to d n in g ta n la n ish i, u n in g to ‘g ‘ri q o 'lla n ilish i va 
tanqidiy x ulo salarn in g ch iq arila o lin ish i ta d q iq o tc h in in g bevosita 
o ‘ziga b o g iiq va u n in g o ‘rn i asosiy a h a m iy a t kasb etadi.
M a’lum ki, tarix c h i tadq iq o tchi m e to d la r y ig 'in d isid an ilm iy 
m uam m oni hal etish va y ech im in i to p ish d a foydalanadi.
Tarixiy ta d q iq o tlar m e to d la rin in g to ‘rtta darajasi va yondashuv­
lari mavjud:
Falsafiy (h a r b ir falsafiy yondashuv tarix g a n isb atan o ‘z q a ­
rashlariga ega);
U m um fan (tabiiy va g u m a n ita r fan lard a q o 'llan ila d i);
M ax sus-tarixiy (faqatgina tarix fani ta d q iq o tlarid a q o 'lla n ila -
di);
A niq-m uam m ov iy (to r doiradagi ta d q iq o tla r uchun).
Tadqiqot m e to d la rin in g yuqoridagi h a r to ‘rtalasi o ‘zaro b ir-b i- 
ri bilan b o g 'lan gan b o 'lib , an iq -m u am m o v iy va m ax su s-tarix iy
uslublar u m u m fan va falsafiy uslublarga aso slan ad i. H ozirgi vaqt­
da ta rix ch ilar fan la raro yondashuv - bosh q a fan la r m e to d larin i 
ham tarixiy tad q iq o tlard a q o ‘llam oqdalar.
M etodologiya (y u n o n c h a «m etod* va «logos* — fan , ilm ) fan 
metodologiyasi — ilm iy b ilish n in g sh ak llari, uslublari va tu zilish
tam oyillari haqidagi fan. M etodologiya b ilish n in g falsafiy n a z a ri­
yasi, sotsiologiya va tarix sh u n o slik asosida sh ak llan ad i. Tabiiyki, 
bilish nazariyasi m asalalari bu fanda asosiy o 'rin tu ta d i, b iro q bu 
bilan asosiy e ’tib o r sh u ng a qaratilish i m u m k in em as, balki n a z a ­
riy b ilim lar tarix iy ta d q iq o tlar am aliyoti bilan m u k a m m allash ti- 
rilishi lozim . B unday ta rix iy ta d q iq o tlar faylasuflar to m o n id an
am alga o sh irilm ay d i, sh u n in g uchun u la rn in g ta rix fani m e to d o ­
logiyasi borasida b ildirgan fikrlari k o 'p ho llard a b ahs va m u n o -
291


zaraga sabab bo ‘ladi, aksariyat hollarda esa 
t a r i x c h i - a m a l i v n t r b ;

Download 6,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   245   246   247   248   249   250   251   252   ...   270




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish