Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Modellashtirish 
— tarix iy h o d isalarn in g an d o z asin i, sh ak lin i, 
h o latin i tu zish , sh a k lla n tirish .
Tarix 
(y u n o n ch a «historia* — o ‘tm ish n i tavsiflash, hikoya q i­
lish) — ijtim oiy fan la r m ajm uasi (tarix fani) boMib, in so niy atnin g 
b u tu n o ‘tm ish i davom idagi iqtisodiy, siyosiy, ijtim oiy va m adaniy 
hayotidagi ja ra y o n la r va v o q ea-h o d isalarn i a n iq -k o n k ret holda 
va tu rli uslublar yo rd am id a davrlarga b o ‘lingan va um um iy hol­
d a o ‘rganadi. T arm o q lari: iqtisodiy tarix , siyosiy ta rix , m adaniyat 
ta rix i, harbiy tarix , diplom atiya tarix i, tarix iy geografiya va bosh- 
qalar. Tarkibiy q ism lari m axsus tarix iy fan la r h am d a arxeologiya 
va etnologiya. F an va m ad an iy at tarix i, s a n ’at tarixi shu so h alarni 
b ilan b og‘liq holda o ‘rganiladi.
Empirizm 
— n azariy u m u m lash tirish n i in k o r qilib, hissiy 
id ro k n i, tajrib an i b ilish n in g bird an b ir m anbayidir, deb biladigan 
falsafiy yo‘n alish , n az ariy a d a n ko‘ra am aliy faoliyatga ko'proq 
m oyil b o 'lish lik , am a liy faoliyatga m oyillik.
40

---

TA RIX F A N IN IN G P R E D M E T I
Bilish 
obyekti. Tarix fanini bilish obyekti. Insoniyat tarixi. Ta­
rix 
fanining umumiy tasnifi. Tarix fanida fanlararo yondashishdan 
foydalanish. 
Tadqiqot predmeti. Tadqiqot masalalarining qamrovi 
va 
xususiyatlari. Tarix fani haqidagi falsafiy yo'nalishlar. Fanning 
tadrijiy 
rivojlanish bosqichi. Antropologik yondashuv. Tarix fanining 
tarmoqlari 
va tuzilmalari. Siyosiy, harbiy, diniy tarix. Fanning tari­
xi. Ayollar 
tarixi va gender tadqiqoti. San ’at tarixi. Intellektual ta­
rix. 
Madaniyat tarixi. Diplomatiya tarixi.
Tarix fan in in g bilish obyekti - insoniyat ta rix in in g barcha 
davrlarida sod ir b o'lgan voqealar, jaray on lar, v oqeliklar (ko‘ri- 
nishlar)ning m ajm uasidir.
«Bilish obyekti» tu sh u n ch asi o stid a obyektiv voqelik yotadi.
Tarix faninin g obyekti - bu in so n iyatn i tashkil etuvchi barcha 
jam iyatlar m ajm uyidir.
Tarix fanin ing pred m eti - bu vaqt va m akondagi shak llani- 
shidan to tan azzu lg a u chrab tu g agu n g ach a b o ig a n jaray o n larn i 
boshdan kechirgan an iq va k o n k ret jam iy at b o ‘lib, um u m iy yax- 
lit holda h am da un i tash k il qiluvchi b arch a tarkibiy tu zilm alari 
va qism lari, shuningdek bu ja m iy a tn in g boshqa an iq va konkret 
jam iyatlar bilan o ‘zaro m u n o sa b a tla rid ir1.
Tarixiy b ilishn ing asosiy m aq sad i — obyektiv va xolis, tizim - 
li, konkret jam iy a tn in g taraqqiyotidagi tarix iy jarayo n haqidagi 
konkret bilim ga va ilm iy jih a td a n asoslan ilgan tarix iy haqiqat- 
ga erish ish 2.
Tarixiy bilish nazariyasida m etodologiya m a’lum bir faoliyatning 
aniq m aqsadlari va yo‘nalish larini belgilaydigan falsafiy tam oyillar 
va um um iy qoidalarning m ajm uasi sifatida nam oyon bo ‘ladi.
Tarix fan in in g ijtim oiy vazifalari ham m avjud bo‘lib, tarix fani 
quyidagi ijtimoiy vazifalarni bajaradi: