Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

T izim lilik (sktpm alilik) tamoyili — sistr.ma — тл я у у я п tarzdn
o 'zaro bog'lang an va b ir q ad a r yaxlitlikni tash k il etadigan 
elem entlar m ajm uyi. T arm o q , shoxobcha, birlik, b u tu n lik tashkil 
etuvchi n arsalar m ajm uyi. Tarix fanida um um iy yaxlit tarix iy ja - 
ray onlarn in g tark ib in i ta sh k il etuvchi tarixiy jarayonlar, voqealar, 
h o d isalar m ajm uyi.
X IX asrda tarix ch ilar jam iyatni, tarixiy voqealarni tizim li­
lik asosida (sistem alashtirib) o'rg ana boshlagan bo'lsalar, XX asr- 
ga kelib barcha fan lar tadqiqotlarida tizim lilik uslubidan foydala­
nish asosiy o 'rin tutib bora boshladi, bunda tadqiqot obyektiga 
sababiylik va kelib chiqishidagi ham da vazifaviy aloqadorligi xu- 
susiyatlaridan kelib chiqq an holda m urakkab tuzilm ali tizim sifa­
tida qaraldi.
Tipologiya — ta rix fanida tarixiy hodisalar va jaray o n larn i 
um um iy alo m atlari, jih a tla ri, m ohiyatiga qarab ilm iy asosda gu- 
ru h larg a ajratish, ta s n if (klassifikatsiya) qilish. T ipologik uslub 
tarix iy ja ra y o n la m in g m ohiyatiga asosan ta h lil q ilish d ir (I.K oval- 
chenko). Yana qarang: klassifikatsiya.
Tipologiyalash — tarix iy ja ra y o n la r va h o d isalarn i um u m iy alo - 
m atlariga asoslanib g u ru h la rg a , tu rku m larga ajratish. Yana q a­
rang: klassifikatsiya, tipologiya.
Uslub - qarang: m etod
Fan ta rix i — tarix fani ilm -fanga kashfiyotlar ro‘yxati sifati­
da em as, balki inson faoliyatining m ahsuli va ayni vaqtda jam iyat 
va m adaniy h ayo tnin g ajralm as b ir bo'lagi sifatida qaraydi. Ilm - 
fan ijtim oiy va m afkuraviy xususiyatga ega. Ayni vaqtda tarix- 
ch ilard an ilm -fa n n in g ilm iy b o 'lm ag an tafak k u r m ahsuli bo'lgan 
(astrologiya, alkim yo va boshq.) fanlarni ilm iy fan lar bilan ara- 
lashtirib y u bo rm aslik talab etiladi. Bu so h an in g tarixiy tadqiqot­
lari ja ray o n id a ilm -fan va jam iy at o 'rtasidagi aloq alar va bog'liq- 
likka alo hida e 'tib o r q aratilish i kerak.
312

---

F anlararo yondashuv — qarang: Tarix fan in in g boshqa fanlar 
bilan aloqadoriigi
Fanning metodologiyasi — fan n in g ilm iy tadqiqot kom ponent- 
Isrig;*. - tndaiaot obyektiga, tadqiqot predm eti va predm et tah lili- 
ga, tadqiqotning (yoki m uam m o ning ) vazifalariga, m azk u r qo'yil- 
gan m uam m oning yechim ini topish yoki tadqiqot oldiga qo'yilgan 
vazifalarning hal etilishida m u h im o 'rin tutuvchi va eng sam ara- 
li ham da m aqbul hisoblangan tadqiqot vositalari (m etodlari)ning 
um um iy xususiyatlariga, tadqiqot oldiga qo'yilgan vazifalarning 
hal etilishi jarayonida tadqiqotchi to m o nidan am alga oshiriladigan 
ishlar va tadqiqotlar bosqich lari n in g ketm a-ketligini shakllantirish 
kabi om illarga tavsif beradi. F an m etodologiyasining eng m uhim
vazifalaridan biri tadqiqot m u am m o sin in g qo'yilishi, ilm iy naza­
riyalar va tadqiqot p redm etin in g ta n la b olinishi va tartibga so- 
linishi, shuningdek, qo'lga kiritilgan ilm iy natijalarning ularning 
haqqoniyligi nuqtayi nazaridan tek shirilishi, ya’ni o'rganilayotgan 
obyektning o'rg anilishin i am alga o shirish sanaladi.
Fatalist - taqdirga ishonuvchi, taqdir, peshanaga yozilgani, 
qism atga bitilgani sod ir b o'lad i,d eb hisoblaydi, fatalistlar (tarix 
fanida) voqealar sodir bo'lishi m uqarrar, uni m uhokam a qilish 
maqsadga muvofiq em as, deb hisoblovchilar. F atalistlarning fikri­
cha, tarix o 'zin in g avvaldan m a’lum yo'lida g 'ild irab kelaveradi, 
unda h am m a narsa qonuniy va zaruriy, inson esa shiddat bilan so ­
d ir bo'layotgan bu jarayonda m ayda va arzim as p ay rahadir (ya’ni 
inson tarixiy jarayo nn ing sodir b o 'lish id a hech qanday rol o 'y n a- 
maydi va unga ta ’sir ko'rsata olm aydi) deb hisoblaydilar.
Feminizm — y unon m ifologiyasidagi adolat m a’budasi F em i- 
da nom i bilan ram ziy bog'lan g an bo 'lib , XX asrda ayollarning er- 
kaklar bilan teng huquqli bo 'lishi g'oyasi.
Xronologik uslub — v oq ealarning ketm a-ket so d ir bo'lishiga 
asoslangan, voqea va ho disalarn i xronologik ta rtib d a bayon qi- 
lishga yo'naltirilgan tarixiy tad qiqo t uslubi.
H ar b ir tarixchi to m o n id an q o 'llan ilib , tarixiy jaray o n larn in g
vaqt b o'y icha (xronologik) ketm a-k etlik d a o 'rganish im konini

---

ADABIYOTLAR
1. K arim ov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. - Т.: 
« 0 ‘zbekiston», 1996.
2. K arim ov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - Т.: «Sharq». 
1998.
3. K arim ov I.A. O 'zbekiston m ustaqillikka erishish ostonasi- 
da. — Т.: «O 'zbekiston», 2011.
4. K arim ov I.A. Y uksak m a’naviyat — yengilm as kuch. — Т.: 
«M a’naviyat*, 2008.
5. M irziyoyev Sh.M . Buyuk kelajagim izni m ard va olijanob 
xalqim iz bilan birga qu ram iz. - Т.: «O'zbekiston», 2017, 488 
bet.
6
. Mirziyoyev Sh.M . Erkin va farovon, dem okratik O 'zbekis­
ton davlatini birgalikda barpo etam iz. — Т.: «O'zbekiston», 2016, 
56-bet.
7. Mirziyoyev Sh.M . Q onun ustuvorligi va inson m anfaatlarini 
ta ’m inlash - yu rt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi - Т.: 
«O'zbekiston», 2017, 48-bet.
8
. Mirziyoyev Sh.M . Tanqidiy tahlil, q at’iy tartib intizom va 
shaxsiy javobgarlik — h ar bir rahbar faoliyatining kundalik qoida- 
si bo'lishi kerak. - Т.: «O'zbekiston», 2017, 104-bet.
9. «Pedagogik kadrlar tayyorlash: tarixiylik, zamonaviylik, 
istiqbol» respublika ilm iy-am aliy konferensiyasi materiallari. — 
Т.: 2015-yil.
10. «O 'zbekiston m illiy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashri- 
yoti, 2004, 
8
-jild. 274-b.
11. Abu Rayhon Beruniy. 100 hikm at. — Т.: Fan. 1993.
12. Abu Rayhon Beruniy. Taniangan asarlar. Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar. - Т.: Fan. 1968.
13. Abu Rayhon Beruniy. Taniangan asarlar. H indiston. - Т.: 
Fan. 1968.
14. A bulg'ozi Baxodirxon. «Shajarai turk». — Т.: «Cho'lpon»
1992.
316

---

15. Aytmatov C h., Shoxonov M. Qoyada qolgan ko‘z yosh- 
lar. / Hokimiyat va m a’naviyat yoki podshohlar, xonlar, qirol- 
lar, prezidentlar faoliyatiga bir nazar. - «Jahon adabiyoti» ju rn a-
li, 1997-yil, №1. 7-56-bb.
16. Aliyev Z. M ahm udxo‘ja Behbudiy. — Т., 1994.
17. А лимова Д.А. И стория к ак история, история как 
наука. T.I. И сторическое сознание. — Т.: «Узбекистон». 
2008.
18. А лимова Д.А. И стория как история, история как 
наука. Т.П. Ф еномен дж адидизм а. — Т.: «Узбекистон». 2009.
19. Аристотель. С очинения: В 4 т. — М., 1984. Т. 4.
20. Asqarov A. O 'zbekiston m ustaqillik sharoitida tarix 
fanining vazifalari. «O 'zbekistonda ijtimoiy fanlar», 1992-yil, 
7-8-sonlar.
21. Atadjanov Sh., Ilxomov Z., Ishquvvatov V., Allayeva N. 
O 'zbek xonliklari tarixshunosligi. — Т.: Yangi asr avlodi. 2011.
22. А ф анасьев Ю .Н. И стория п роти в эк л ек т и к и . М. 
1980.
23. Барг М.А. «И сторическое время»: методологический 
аспект / / Новая и новейш ая история. 1990. № 1. С. 66—67.
24. Баринова Е.П ., И поллитов Г.М., Бобкова Е.Ю. 
Основы теории и методологии исторической науки: Учебное 
пособие в схемах. — М.б 2010
25. Бибиков 
Т.Н., 
Бибикова 
Л.В. 
М етодология 
современной истории: историограф ический очерк. — М.: 
Ф онд современной истории, Издательство М осковского 
университета, 
2011
. 208.
26. Блок М. «Апология истории или ремесло историка».
- М., 1973.
27. Бродель 
Ф. 
И стория 
и 
общ ественные 
науки.
И сторическая деятельность / / Фи.плллфия и метопопогия 
истории. Благовещ енск, 2000. С. 133.
28. Вен П. К ак пи ш ут историю: опы т эпистемологии. -
М ., 2003.
317

---

beradi. Biroq bunda e ’tiborga molik faktlarni diqqatdan chetda 
qoldirm aslik kerak. Ayrim hollarda, ya’ni tarixchilar tom onidan 
ayrim d alillam in g (faktlarning) m azkur tizim ga jalb eta olm agan 
hollarida tarixiy jarayonning tavsifidagi noaniqlikka yo‘l qo'yili- 
shi m um kin. Bu uslubning bir ko‘rinishi muammoviy-xronologik 
uslub bo‘lib, yirik tadqiqot mavzusini tadqiqot jarayonida bir ne­
cha qismga bo‘lib, ularning har biri bo'yicha alohida xronologik 
jih atd an ketm a-ketlikda tadqiqot amalga oshiriladi.
Xronologiya — (yunon. xronos — vaqt, logos-tushuncha, bi- 
lim; vaqt haqida tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va m am - 
lakatlarda am alda bo'lgan yil hisobi va taqvim ni o'rganuvchi so­
ha. M uayyan bir vaqtdan boshlab tarixni hisoblab borish haqidagi 
fan, voqealarning tarixi, vaqti ketma-ket ko'rsatib tuzilgan jadval 
yoki yozilgan ro'yxat.
Abu Rayhon B eruniyning «Osor ul-boqiya* («Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar*) nomli asari turli taqvim larni 
o'rganishga bag'ishlangani uchun Yevropada «Xronologiya* nomi 
bilan m ashhur.
Harbiy tarix - tarix fanining eng qadimiy tarmoqlaridan biri- 
dir. Hatto «tarixning otasi* Gerodot va boshqa antik davr tarixchi­
lari ham qadimda sodir bo'lgan urushlar haqida alohida va ko'plab 
m a’lumotlar yozib qoldirganlar. XVIII asrdan boshlab esa harbiy ta­
rix harbiy to'qnashuvlar tarixi sifatida rivojlana boshladi. XIX asr oxiri
— XX asr boshlaridan boshlab, urushlar xususiyatidagi yuzaga kel- 
gan o'zgarishlar ta’sirida harbiy tarix sohasida nafaqat harbiy soha- 
ga aloqador masalalaming o'zinigina, balki jamiyat taraqqiyotiga alo- 
qador masalalar o'iganila boshlandi. Ikkinchi jahon urushidan so'ng, 
harbiy tarix fani sohasi tarkibiga urushayotgan mamlakatlar va dav- 
latlarning ijtimoiy-iqtisodiy tarixini o'iganish sohalari ham qo'shildi. 
Hozirgi vaqtda harbiy tarix predmeti birmuncha kengroq tusda, ya’ni
''ufuoli Vu juMujul'' 
v^u DC 11D) ayrim УмЦИъИ**!*! iiai