Metodikasi kafedrasi bitiruvchisi ibodullayeva nigora



Download 0,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/38
Sana30.12.2021
Hajmi0,77 Mb.
#196019
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38
Bog'liq
otamdan qolgan dalalar romani frazeologizmlarining leksik-semantik xususiyatlar. (1)

                                                     I BOB 

1. O„zbek tili frazeologizmlarining o„rganilish tarixi. 

 

  



 

Ma‟lumki,  til  fanining  iboralarni  o„rganadigan  bo„limi  frazeologiya  deb 

ataladi.  Iboralar  lingvistik  terminologiya  tili  bilan  aytsak,  frazeologizmlardir. 

Frazeologizm  qadimgi  grek  tilidan  olingan  bo„lib,  frasis-ibora,  logos-tushuncha, 

ta‟limot  demakdir.  Frazeologizmni  tilning  leksik-semantik  va  sintaktik  sathlaridan 

farq  qiluvchi  alohida  sathga  xos  birlik  deyish  frazeologik  normani  ham  adabiy 

tilning  boshqa  normalari  qatorida  hisobga  olishni  talab  etadi.  Shuning  uchun  ham 

izohli lug„atlarda frazeologizmlarni ham qayd etish butun dunyo tilshunosligida tan 

olingan  amaliyotdir.  O„zbek  tilining  frazeologizmlari  ham  besh  jildlik  “O„zbek 

tilining  izohli  lug„ati”  da  (2006-2008)  va  bir  jildlik  “O„zbekcha-ruscha  lug„at”  da 

(1988)  birmuncha  to„laroq  aks  etgan  bo„lsa-da,  bu  lug„atlarda  ham  o„zbek  tilidagi 

barcha  iboralar  qamrab  olingan,  deb  bo„lmaydi.  Frazeologizimlarning  o„rganilish 

tarixi  haqida  gapirilganda,  “frazeologiya”  atamasi  “fraza”  so„zidan  olingan  bo„lsa-

da,  turkiyshunoslikda  dastlab  bu  atama  turli  ma‟nolarni  ifodalash  uchun  xizmat 

qilgan. XIX asrda yashagan turkiyshunos olim Mirza Kozimbek (1802-1870) o„sha 

davr an‟analaridan kelib chiqib, rus tilida yozilgan boshqa tasviriy grammatikalarda 

bo„lgani singari o„z asarida “fraza” so„zini jumla, gap ma‟nosida qo„llagan. 

 

Ozarbayjon  tilshunoslari  B.Cho„ponzoda  va  F.Og„azoda  “Turk  tili 



grammatikasi”  asarida  til  bo„limlari  haqida  fikr  yuritib,  “Semasiologiya”, 

“Stilistika”  atamalari  bilan  birga  o„sha  davrda  tilshunoslikda  keng  qo„llanilishda 

bo„lgan  “Idiomatizm”  atamasini  ishlatgan.  Mualliflar  bu  asarda  turk  tilidagi 

idiomalarga  oid  “boshga  solmoq”,  “boshga  tushmoq”,  “ko„z  ko„rmoq”  kabi 

birliklarni  misol  sifatida  keltiradilar.  Umuman,  frazeologiya  turkiyshunoslikda 

nisbatan keyin paydo bo„lgan. Uni sistemali ravishda o„rganish faqat  o„tgan asrning 

40-50-yillariga kelib boshlandi. 

 

Turkiy 



frazeologiyaning 

boshlovchilari 

turkiyshunos 

olimlar  

S.K.Kenesboyev va Sh.U.Rahmatullayevlar hisoblanishadi. Ularning o„tgan asrning 



 

40-yillarining  ikkinchi  yarmi  va 50-yillarda yuzaga  kelgan tadqiqotlari turkiy tillar 



frazeologiyasining shakllanishi va taraqqiyotida katta rol o„ynaydi. 

 

Shundan  keyingi  30-40  yil  mobaynida  turkiy  tillardagi  frazemalarni  intensiv 



o„rganish  bo„yicha  muhim  yutuqlar  qo„lga  kiritildi.  Bu  davrda  S.N.Muratovning 

“Turkiy  tillarda  turg„un  so„z  birikmalari”,  Sh.U.Rahmatullayevning  “O„zbek 

frazeologiyasining ayrim masalalari” (1966) kabi ishlari yaratildi. 

 

 



 

Rus  tilshunosligida  bo„lgani  singari  turkiyshunoslikda  ham  frazeologiya 

doirasini  tor  va  keng  ma‟noda  tushunish  hamon  davom  etib  kelmoqda.  Jumladan, 

akademik  S.K.Kenesboyevning  fikricha,  frazeologiya  doirasiga  keng  ma‟noda 

barcha  turg„un  birikmalar  (maqollar,  matallar,  idiomatik  birikmalar,  turg„un 

ideomatik  guruhlar)  kiradi.  Ularni  birlashtiruvchi  umumiy  xususiyat  turg„unlik  va 

tilda tayyor holda mavjudligidir. Frazeologiya obyektini tor ma‟noda tushunishning 

faol  tarafdorlaridan  biri,  yirik  turkiyshunos  A.A.Yo„ldoshev  edi.  U  frazeologiya 

obyekti  tor  doirada  tushunilsa,  “Frazeologiyaning  o„rganish  doirasi  aniqroq 

namoyon bo„ladi, undan haqli ravishda bo„linmas leksik birliklar, jumladan  maqol, 

matal,  hikmatli  so„z  va  aforizmlar  chiqib  ketadi,  chunki  ular  struktura  jihatdan 

yaxlit holda qo„llanuvchi sintaktik birliklardir”,

3

- degan fikrni olg„a suradi. 



 O„zbek  tilining  frazeologik  boyligini  o„rganishga  bag„ishlangan  mukammal 

tadqiqotlarga  egamiz.  Adabiy  til  lug„at  tarkibining  taraqqiyoti  va  boyishi  xalq 

shevalari  bilan  uzviy  va  chambarchas  bo„g„liqdir.  Adabiy  til  normalarini 

belgilashda  xalq  shevalarining  leksik,  fonetik  va  grammatik  xususiyatlariga 

suyanadi va ma‟lum o„ziga xos qonuniyatlar bilan rivojlanadi. Shunday ekan milliy 

tilning xalq shevalaridagi ko„chma ma‟noli iboralarni o„rganish ham hozirgi o„zbek 

adabiy tili  taraqqiyotining, uning boyib borish yo„llarini belgilovchi omillardan biri 

bo„ladi. 

 

Dialektning  har  bir  shevasida  o„z  turmush  sharoiti,  xo„jaligi  va  urf-odatidan 



kelib chiqqan o„ziga xos frazeologik iboralar borki, ular o„sha sheva yoki bir necha 

                                                             

3

 Юлдошев Б.Фразеология тарихидан лавҳалар.-С.:Сўғдиёна, 1998, 14 -бет 




 

10 


shevalarda  uchrasa,  boshqasida  uchramasligi  mumkin.  Bulardan  ba‟zilari  adabiy 

tilda  o„z  ma‟no  xususiyatini  saqlagan  holda  uchrasa,  boshqalari  adabiy  tilga 

o„zlashmaganligini  ko„ramiz

4

.  Masalan,  “лой  ўйнамоқ”  iborasi  adabiy  tilda 



uchramaydi.  Shevada  esa  “bekor  yurmoq”,  “ishlamasdan  yurmoq”,  “anqayib 

turmoq”  ma‟nolarini  ifodalaydi.  Yoki  “кўзи  олма  термоқ”    iborasi  anqaymoq, 

ko„rmay  qolmoq  ma‟nosida  uchrab,  adabiy  tilda  bu  ibora  “og„zi  ochilib  turmoq” 

iborasi  vazifasida  keladi.  Quva,  Zarkent  kabi  shevalar  uchun  harakatli  bo„lgan 

“ҳасса суянмоқ” iborasi aldanmoq, kutmoq ma`nosida kelib, Marg„ilon, Farg„ona, 

Oltiariq  kabi  shevalar  hamda  adabiy  tildagi  “devor  suyanmoq”    iborasi  vazifasini 

o„taydi. 

  

Idiomatik  iboralarning  bunday  turli  variantlarda  qo„llanishi  ularning 



shevalarga  chuqur  singganligidan,  ularning  turli  shevalarda  turlicha  shaklga  kiritib 

qo„llanilganidan  dalolat  beradi.  Dialekt  shevalarida  ijobiy  hodisalar,  shaxsning 

ibratli tomonlarini ochib beruvchi, hali adabiy tilda to„la o„rin topmagan frazeologik 

iboralar  ham  oz  emas.  Chunonchi,  “йэсэп  қоймеқ”  iborasi  ish  harakat  yoxud 

holatning ibratli bajarilishi, masalan, nutq so„zlayotgan notiq, ish bajaroyotgan usta 

va  shu  kabilarning  o„zgalarga  manzur  ishlarini  bildirib  keladi.  Shulardan  kelib 

chiqib,  Farg„ona  shevalarida  mavjud  bo„lgan  frazeologizmlarning  ma‟nolarini 

quyidagicha  ko„rsatish  mumkin:  Biror  leksik  ma‟no  bilan  bir  xilda  o„zlashgan 

iboralar.  Masalan,  „қишлэғдъ  сел  боссэ,  унггэ  нъмэ  ғам”  iborasi  adabiy  tildagi 

beg„am,  yalqov,  dangasa,  beparvo  ma‟nolarini  beruvchi  “Dunyoni  suv  olsa, 

to„pig„iga  chiqmaydi”,  “козгэ  қым  чочмэқ”  iborasi  adabiy  tildagi  hiyla-nayrang 

ishlatmoqni  bildiruvchi  “Ko„zga  chop  solmoq”vazifasida  keladi.  Bu  xil  leksik 

ma‟no  bilan  keluvchi  iboralar  tilda  mavjud  so„zlarning  sinonimlari  ko„pligini 

ko„rsatib,  tilning  leksik  qatlamini  boyituvchi  kategoriya  sifatida  til  qurilishida 

muhim o„rin tutadi. Shuningdek, bular obrazli iboralar sifatida o„zbek milliy adabiy 

tili  taraqqiyotiga katta hissa qo„shadi.

5

 

                                                             



4

 Узоқов Ҳ. Диалетал фразеологизмлар ҳақида// ЎТА, 1974, 6 сон, 60- 62- бетлар 

5

 Ўша мақола, 1974, 6 сон. 60-62- бетлар 




 

11 


 

Xullas,  dialekt  shevalarda  bunday  iboralarning  qo„llanish  va  ma‟nolari  hali 

adabiy  tilda  yo„q  yoxud  shu  vazifada  keladigan  ibora  o„rnini  bosadigan  boshqa 

shakldagi  frazeologik  birikma  mavjuddir.  Mana  shunday  frazeologizmlarning 

Surxon shevasidagi ko„rinishlari T. Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida 

ham uchraydi. O„tgan asrning 50-yillarigacha frazeologiya hali o„zbek tilshunosligi 

tarkibida mustaqil soha sifatida shakllanib yetmagan edi. Bu davrda frazeologiyaga 

doir dastlabki  ma‟lumotlar turg„un birikmalarga oid ilk nazariy  fikrlar  grammatika 

va  stilistikaga,  ayrim  o„zbek  shoirlari,  yozuvchilarining  badiiy  mahorati  tadqiqiga 

bag„ishlangan  ishlarda ko„zga tashlanadi.  Bunday  ishlar  A.G„ulomov, U.Tursunov, 

V.Abdullayev,  H.Zarif,  N.Mallayev  singari  mashhur  tilshunos  va  adabiyotshunos 

olimlarning  qalamiga  mansubdir.  Jumladan,  A.Sa‟diy,  V.Abdullayev  kabi 

adabiyotshunoslarning  A.Navoiy  asarlarida  turg„un  birikmalar,  xalq  iboralarining 

qo„llanilishiga  oid  fikrlari  hozir  ham  o„z  qimmatini  saqlab  kelmoqda.  O„zbek 

frazeologiyasiga  doir  dastlabki  ishlar  o„tgan  asrning  50-yillarining  boshida  yuzaga 

keldi.  Ular  qatoriga  Sh.Rahmatullayevning  ishlarini  kiritish  mumkin.  Masalan, 

Sh.Rahmatullayev  idiomatik  so„zlar  haqidagi  fikrini  rivojlantirib,  til  birliklarini 

etimologik jihatdan qo„shma so„zga teng idiomatik so„zlar deb tahlil qilgan. 

 

Uning 


“O„zbek 

frazeologiyasining 

ba‟zi 

masalalari” 



nomli 

monografiyasining  yana  bir  xarakterli  tomoni  shundaki,  undan  frazeologik 

omonimlarni  frazeologik  paronimlar  va  frazeologik  paraformalardan  farqlashga 

harakat  qilinganligidir.  Sh.Rahmatullayevning  talqiniga  ko„ra  o„zaro  frazeologik 

omonimlar  va  frazeologik  paronimlar  shuningdek  frazeologik  omoformalar  va 

frazeologik  paraformalar  bir-biriga  shu  qadar  o„xshash  bo„ladiki,  ulardan  biri 

o„rniga ikkinchisini xato ishlatib yuborish mumkin. Agar iboralar o„zaro tarkibidagi 

biror  so„z  komponenti  bilangina  farq  qilsa,  ularni  frazeologik  paronimlar  deb 

yuritish  mumkin  bo„ladi.  Masalan,  “ko„nglini  ko„tarmoq”  –  “ko„ngli  ko„tarildi”  va 

“ko„nglini  tog„day  ko„tarmoq”  –  “ko„ngli  tog„day  ko„tarildi”.  Agar  ba‟zi  iboralar 

biri  ikkinchisida  yo„q  garmmatik  shakllanish  sistemasiga  ega  bo„lsa,  frazeologik 



 

12 


paraformalar  haqida  gapirish  mumkin  bo„ladi.  Masalan,  “jon(i)kirdi”  –  “jonini 

kirgizmoq” va “jon kirdi” –“jon kirgizmoq” kabilar. 

 

G„.Salomov  o„zbek  tilshunosligi  uchun  g„oyat  dolzarb  muammolardan  biri 



frazemalar  tarjimasi  bilan  maxsus  shug„ullangan  olimdir.  Olimning  ta‟kidlashicha, 

“Maqol-xalq aql  idrokining  mahsuli, uning hukmi, ko„p asrlik tajribalari  majmuyi, 

turmushdagi turli voqea hodisalarga munosabatining ifodasidir”.  

 

 



 

Frazeologizmlarni 

o„rganishda  ularni  o„zbek  va  boshqa    tillar 

frazeologizmlari  bilan  qiyosiy  o„rganish  ham  maqsadga  muvofiq  ko„rinadi.  

N.Turopovaning “Yapon va o„zbek tillaridagi frazeologizmlarni qiyosiy o„rganish” 

nomli  ilmiy  maqolasida  shunday  fikrlar  ilgari  surilgan.  Frazeologik  iboralar 

nutqning  ta‟sirchanligini,  emotsional  –  ekspressivligini  ta‟minlovchi  asosiy  vosita 

sifatida  nutqimiz  ko„rki  hisoblanadi.  Shu  nuqtayi  nazardan  yapon  tili 

frazeologizmlarining  xususiyatlarini  o„rganib,  ularni  o„zbek  tilida  ifodalash 

usullarini  tahlil  qilish  maqsadga  muvofiq.  Har  ikkala  tildagi    frazeologizmlarni 

qiyosiy o„rganishda ularning mazmun jihatdan bir - biriga mos kelishi yoki qisman 

mos  kelishi,  o„xshashligiga  hamda  bir  tilda  mavjud  bo„lgan  frazeologizmlarning 

ikkinchi  tilda  na  ekvivalentiga,  na  variantiga  egaligiga  e‟tiborni  qaratish  lozim. 

N.Turopova  frazeologizmlarni  quyidagicha  guruhlarga  bo„lib  o„rganishni  tavsiya 

etadi. 

6

 



1.  Har  ikki  tilda  mavjud  bo„lgan  ekvivalent  frazeologizmlar.  Ular  mazmun, 

shakl, ekspressiv-stilistik xususiyatlarni saqlagan bo„lishi lozim. 

         2.  Har  ikki  tilda  o„zaro  o„xshash  bo„lgan  frazeologizmlar.  Ular  mazmun 

jihatdan o„xshash stilistik xususiyatlarni o„zida saqlagan, lekin obrazli asosi turlicha 

bo„lgan frazeologik variantlardir. 

          3.  Mazmuni  kontekst  orqali  aniqlanadigan,  milliy  urf-odatni  ifodalovchi 

frazeologizmlar. 

                                                             

6

 Туропова Н. Япон ва ўзбек тилларидаги фразеологизмларни қиёсий ўрганиш// ЎТА,2010,3 сон 71-73-бет.  




 

13 


 

Frazeologik  ekvivalent  tanlashda  tarjimon  albatta  kontekstda  anglatgan 

mazmunga  e‟tibor  berishi  lozim,  aks  holda,  tanlangan  ekvivalent  matnda 

ifodalangan  mazmunga  to„g„ri  kelmay,  fikriy  g„alizliklarni  keltirib  chiqaradi. 

Olimlarning  ta‟kidlashlaricha,  tarjima  jarayonida  bir  tilga  xos  bo„lgan  grammatik 

vositalarni  albatta  ikkinchi  tilda  grammatik  vositalar  orqali  berish  shart  emas. 

Bunday  hollarda  tarjimada  vaziyat  yo  kontekstga  alohida  e‟tibor  qaratish  lozim. 

Asosiysi,  tarjimada  so„zlar  kabi  frazeologizmlarning  anglatgan  ma‟nosini, 

emotsional  –  ekspressiv  va  stilistik  xususiyatlarini  saqlagan  holda  shakliy 

xususiyatlarini ham aks ettirish zarur.  

Maqol  kundalik  hayotda  kishilarning 

bir-birlari  bilan  muomalada  bo„lishi  jarayonida  tug„iladi.  Idioma  –  shaklan 

bo„laklarga  ajralmaydigan,  maxraji  birikma  tarkibidagi  so„zlarning  to„g„ri  va 

konkret  ma‟nosi  bilan  talqin  qilinmaydigan,  ko„chma  ma‟no  anglatuvchi  barqaror 

so„z  birikmasidir.  “Idioma”  (yunoncha  o„ziga  xos  ifoda,  ibora)-frazeologik 

chatishmadir

7

. Frazeologik chatishma – ma‟nosi tarkibidagi so„zlarning ma‟nosidan 



kelib  chiqmaydigan  frazeologik  birliklar

8

.  Masalan,  “oyoqni  qo„lga  olmoq” 



(yugurmoq). 

 

O„tgan  asrning  60-70-yillaridan  boshlab  o„zbek  frazeologiyasini  o„rganish 



ishi quyidagi ikki asosiy yo„nalishda rivojlandi:  

 

a)  o„zbek  tili  frazeologik  birliklarining  ayrim  struktural  tiplari  maxsus 



o„rganila boshladi; 

 

b) frazeologik birliklarning badiiy uslubiy xususuyatlari o„rganildi. 



 

Frazeologik  birliklarning  ibora  –  tasvir  vositalari  tizimida  turgan  o„rnini 

tadqiq qilish davom ettirildi. Bunday yo„nalishdagi tadqiqotlarda asosan yangi ilmiy 

soha  –  frazeologiyaning  ko„pgina  oziga  xos  muammolari  o„rganildi  va  o„zbek 

adabiy tilining frazeologik tarkibi  yangi frazeologik birliklar tahlili hisobiga boyib 

bordi.  Bundan  keyingi  davrda  o„zbek  frazeologiyasining  yana  bir  boshqa 

                                                             

7

 Ҳожиев А. Ўзбек тилининг лингвистик луғати.- Т.: 2002. 14-бет. 



8

 Ўша асар, 51- бет. 




 

14 


yo„nalishda  o„rganish  sohasida  ham  salmoqli  natijalarga  erishildi,  ya‟ni  XX  asr 

o„zbek  yozuvchilari,  shoirlari  asarlarining  tili  va  uslubiga  oid  ko„pgina  ishlarda, 

nomzodlik  dissertatsiyalarda,  ilmiy  maqolalarda  frazemaning  uslubiy  vazifalarini 

o„rganishga  alohida  ahamiyat  berildi.  Bu  jihatdan  Hamza  (B.Turdialiyev, 

Sh.Qozoqov), 

A.Qodiriy 

(H.Qahhorova, 

F.Nasriddinov), 

A.Qahhor 

(I.Qo„chqortoyev,  O.Abdullayeva)  H.Olimjon  (S.Boboyeva),  Zulfiya  (S.Karimov) 

S.Ahmad  (B.Yo„ldoshev)  kabi  so„z  san‟atkorlarining  asarlarida  qo„llanilgan 

frazemalar  tahliliga  oid  ishlar  diqqatga  sazovordir.  Masalan,  I.Qo„chqortoyevning 

“Abdulla  Qahhorning  umumtil  frazeologiyasi  asosida  yangi  iboralar  yaratishiga 

doir”  maqolasida  quyidagi  fikrlar  ilgari  surilgan.  Mavjud  frazeologik  birliklar 

asosida  yangi  iboralar  yaratish  umumtilda,  ayniqsa  badiiy  adabiyot  tilida  ko„p 

uchraydigan  hodisadir.  Yozuvchining  frazeologik  novatorligi,  frazeologik 

ijodkorligi  eng  yorqin  namoyon  bo„ladigan  soha  ham  mana  shu  umumtil 

frazeologiyasi asosida  yangi  iboralar  yaratish sohasidir. A.Qahhor ba‟zan  aforizm 

va  xalq  iboralari  darajasiga  ko„tarilgan  chuqur  mazmunli,  o„tkir  kinoyali  iboralar 

to„qiydi.  Bu  iboralarni  ko„p  hollarda  xalq  iboralaridan  ajratish  qiyindir.  Bu 

maqolada A.Qahhor tomonidan xalq frazeologiyasi zamiridagi obrazlar asosida ijod 

qilingan  individual  frazeologik  neologizmlardan  namunalar  keltiriladi.  Frazeologik 

birliklarning muhim belgilaridan biri shundan iboratki, ular zamirida ma‟lum obraz, 

konkret  hodisa,  harakat  yoki  predmet  tasavvuri  yotadi.  Masalan,  “quvonmoq” 

ma‟nosini  ifodalaydigan  “og„zi  qulog„iga  yetdi”  iborasida  kulish,  mamnun  bo„lish 

orqasida og„izning quloqqacha yetishi tasavvuri, obrazi bor. Ibora zamiridagi mana 

shu  obraz  “quvonmoq”  ma‟nosini  bildirish  uchun  xizmat  qiladi.  Ibora  zamiridagi 

bunday  obrazni  boshqa  nuqtayi  nazardan  izohlash,  uni  boshqacha  talqin  etish  tilda 

yangi yaratilgan frazeologik neologizmda umumtil iborasiga mansub bo„lgan obraz 

yoki  bu  obrazning  biror  xususiyati  saqlanadi.  A.Qahhor  shu  yo„l  bilan  yangi 

iboralar yaratishda umumtil frazeologiyalaridan ham, majoziy ma‟noli maqollardan 

ham  foydalanadi.  A.Qahhor  tomonidan  yaratilgan  yangi  iboralarni  sinchiklab 

o„rganish, ularning semantik-stilistik funksiyalarini tekshirish A.Qahhor uslubining 

o„ziga  xos  xususiyatlarini  ochish  uning  o„zbek  adabiy  tili  taraqqiyotiga  qo„shgan 




 

15 


hissasini  aniqlashga yordam beradi.   

 

 



 

 

 



 

 

O„zbek  tilshunosligida  o„tgan  asrning  70-80  yillaridan  boshlab  lingvistik 



model va modellashtirish usullaridan keng foydalanish boshlandi.

9

 



Frazeologik 

birliklar  ham  muayyan  shakli,  strukturaga    ega  bo„lishi  bilan  birga,  ma‟lum 

semantikaga  ham  ega.  Shu  bilan  birga  frazeologizmlar  shakl  va  mazmun 

munosabatida ham bo„ladi. Frazeologiya mustaqil fan bo„lib shakllanishi va ajralib 

chiqqanidan  buyon  o„tgan  nisbatan  qisqa  vaqt  ichida  frazeologik  birliklar  turli 

jihatlardan o„rganildi.  

Frazeolgik  birliklarga  morfologik  nuqtayi  nazaridan  ha m 

yondashiladi,  ya‟ni  ularning  u  yoki  bu  frazeologik  grammatik  turkumlarga 

mansubligi  belgilanadi.  Frazeologik  birliklarning  shakli  bilan  ma‟nosi  orasidagi 

izomorfik (moslik,parallellik) darajasini aniqlash maqsad qilib qo„yildi. 

 

 

Keyingi yillarda frazeologizmlar yuzasidan ko„plab ilmiy monografik asarlar, 



ilmiy  maqolalar  nashr  etildi.  Shunday  ishlardan  biri  B.Yo„ldoshevning  

“Frazeologizmlarning adabiy til  normasiga  munosabatiga  doir”  nomli maqolasidir. 

Til  jamiyatda  eng  muhim  aloqa  vositasi  bo„lishi,  o„z  vazifalarini  oqilona  bajarishi 

uchun,  avvalo,  normalashgan  bo„lishi  kerak,  chunki  normativlik  xususiyati  milliy 

adabiy tilning markaziy va eng muhim belgisidir.  

 

Frazeologiyani  tilshunoslikning  mustaqil  sohasi  deb  tan  olish,  frazeologizm 



(ibora)ni  tilning  leksik-semantik  va  sintaktik  sathlaridan  farq  qiluvchi  alohida 

sathiga  xos  birlik  deyish  o„z-o„zidan  frazeologik  normani  ham  adabiy  tilning  

boshqa 

normalari 

qatorida 

hisobga 


olishni 

taqazo 


etadi. 

Bu 


norma 

frazeologizmlarning  nutqda  funksiyalashuvini  tartibga  soladi.  Adabiy  til,  ayniqsa, 

uning  lug„at  tarkibi  va  frazeologik  sistemasi  to„xtovsiz  taraqqiyotda,  o„sish  va 

rivojlanishda  bo„ladi.  Chunki  jamiyatda  bo„ladigan  turli-tuman  o„zgarishlar 

natijasida  yuz  beradigan,  paydo  bo„ladiga  narsa-hodisalar  ular  uchun  tilda  maxsus 

atamalar bo„lishini taqozo etadi. Ana shunday obyektiv sabablar asosida tilda yangi-

yangi  so„zlar,  iboralar  paydo  bo„ladi,  lug„at  tarkibi  boyib  boradi.  Frazeologik 

normaning  o„zgaruvchanligini,  o„z  qo„llanish  doirasini  kengaytirish  hollarini 

                                                             

9

Ғаниева Ш.Фразеологизмларни моделлаштириш муаммолари// ЎТА,6 сон,111-112-бетлар. 




 

16 


quyidagi  o„rinlarda  kuzatish  mumkin.  Ibora  obrazliligining  tayanch  manbasi 

unutilgach,  o„sha  iboraning  yangi  varianti  yuzaga  keladi.  Ayrim  frazeologizmlar 

tarkibidagi  son  komponent  boshqa  son  bilan  almashadi,  bu  esa  iboraning 

mazmuniga unchalik jiddiy ta‟sir etmaydi. Masalan, adabiy tilda “biri ikki bo„ldi”, 

“biri ikki bo„lmaydi” iboralari mavjud. Cho„lponning “Kecha va kunduz” romanida 

bu  ibora”  biri  besh  bo„ldi”  shaklida  qo„llangan:  O„ziga  yarasha  davlati,  savdo-

sotig„i bor odamlarni jin ham urgani yo„qku-ya, qayta, mollarining narxi oshib, biri 

besh  bo„ldi.  Yoki  “obro„yi  bir  pul  bo„ldi”  va    “obro„yi  uch  pul  bo„ldi”  iboralari 

garchi  tarkibidagi  son  komponentlariga  ko„ra  farqlansa-da,  mazmunan  bir-biriga 

teng  keladi:  To„lan,  bu  yurishimizda  zirillamaliklarning  obro„sini  uch  pul  qilib 

qo„yamiz.(“Ufq”).  Norma  tilda  obyektiv  mavjud  bo„lsa,  u  tilning,  til 

elementlarining  nutq  jarayonida  reallashuvidir.  Adabiy  til  normasida  uning 

kodifikatsiyasi bilan uzviy bog„liq.

10

   



 

 

 



 

 

 



 

Tilda  ham  shakl  va  ma‟no  bor.  Tilda  shakl  deb  odatda  tilning  materiyasi  – 

tovush – ko„zda tutiladi. Bu tilning ifoda plani deb yuritiladi. Tovush yozuvda harf 

bilan ko„rsatiladi. Shu asosda talaffuz shakli va yozuv shakli farq qilinadi, bulardan 

tom ma‟nodagi shakl – birinchisi. 

Ibora  ham  tarkibli  til  birligi,  lekin  uning 

ma‟nosi  tarkibidagi  leksemalarga  xos  ma‟nolarning  oddiy  yig„indisiga  teng 

bo„lmaydi.  Iboraga  xos  ma‟no  tarkibidagi  leksemalarning  ma‟nosiga  nisbatan 

maxraj  ma‟no,  ustama  ma‟no  sifatida  gavdalanadi,  bu  ma‟no  ibora  tarkibidagi 

leksemalarning  ma‟nosiga  suyanmasligi  mumkin.  Iboraning  ma‟nosi  tarkibidagi 

leksemalarga xos  ma‟nolarning oddiy yig„indisi bo„lmasligi, shular ustiga qurilgan 

yangi  bir  ma‟no  bo‟lishi  sababli,  iboralarda  go„yo  ifoda  plani  bilan  mazmun  plani 

orasida qandaydir  uzilish sodir bo„ladi. Xususiy (qismlarga  xos)  ma‟nolar  umumiy 

(iboradan anglashiladigan) ma‟noni to„g„ridan-to„g„ri izohlab turmaydi, shu sababli 

iboralarda  ifoda  plani  bilan  mazmun  plani  orasidagi  bog„lanish  shartlilik  kashf 

etadi.  Bu  yerda  bittadan  ortiq  so„z  yaxlitligicha  ma‟lum  bir  obraz  asosida, 

ko„chirish  yo„li  bilan  semantik  taraqqiyotni  boshdan  kechiradi.  Ma‟lum  bir  obraz 

                                                             

10

 Юлдошев Б.Фразеология тарихидан лавҳалар.-С.:Суғдиёна,1998,14-бет. 




 

17 


asosida  yuzaga  kelgan  ana  shunday  ustama  ko„chma  ma‟noga  frazeologik  ma‟no 

deyiladi. Masalan, “til tegizmoq” iborasi “sha‟niga nomunosib, nohaq gap aytmoq”  

ma‟nosini  anglatadi.  Bu  ma‟no  to„g„ridan-to„g„ri  ibora  tarkibidagi  leksemalarning 

ma‟nosidan  kelib  chiqmaydi.  Masalan,  “Batareyaga  til  tegizsam,  hech  toki  yo„q 

ekan” gapida erkin birikma ishlatilgan. Bunday ishlatishda til va tegizmoq so„zlari 

ma‟no  mustaqilligini  saqlab  bog„lanadi,  ma‟noda  yaxlitlanish  yuz  bermaydi. 

“Kechagi majlisda menga ham til tegizibdi” gapi tarkibida yuqoridagi erkin birikma 

emas, balki ibora qatnashmoqda. Chunki bu gapda til va tegizmoq so„zlaridan emas, 

balki  til  tegizmoq  iborasidan  foydalanilgan.  Endi  til  va  tegizmoq  so„zlariga  xos 

ma‟nolarning  oddiy  yig„indisi  haqida  emas,  balki  ustama  ko„chma  ma‟no  haqida 

gapirish lozim. Bunday ma‟no obrazga suyanib yuzaga keladi; tegizish harakatidan 

kelib  chiqsa,  til  deganda  fiziologik  organni  tushunish  kerak,  ammo  bu  o„rinda  til 

so„zining boshqa ma‟nosi – “nutq” ma‟nosini “gap, so„z” ma‟nosi tushuniladi. Ayni 

vaqtda  biror  so„z,  gapni  beg„araz  aytish  emas,  “tegizib”  aytish  ko„zda  tutiladi, 

shunday  aytiladigan  gap-so„zning  “nomaqbul”  bo„lishi  kelib  chiqadi.  Demak, 

frazeologik birlik ifoda plani bilan  mazmun planining  o„ziga xos qarama-qarshiligi 

va  birligi  asosida  yuzaga  keladi,  shunga  ko‟ra  frazeologik  birliklar  alohida 

yondashishni, o„rganishni talab etadi

11

.  


  

B.Jo„rayevaning  “Ibora  va  maqolda  idiomalashuv”  maqolasi  ham  aynan 

mustaqillikdan  keyin  yaratilgan  ishlardan  sanaladi.  Iboralar  tilning  alohida  birligi 

bo„lib,  tuzilishiga  ko„ra  erkin  bog„lanma  yoki  gapga  teng  to„liq  yoki  qisman 

semantik  qayta  shakllangan  obrazli,  turg„un  so„z  birikmalarini  o„z  ichiga  oladi. 

Grammatik  jihatdan  tugallangan  fikrni  bildiruvchi,  o„tkir  mazmunli,  faqatgina 

ko„chma  ma‟noda  ishlatiluvchi  qisqa,  ixcham  xalq  hikmatlari,  maqol  sanaladi. 

Frazeologiya  tarkibida  o„rganilayotgan  maqol,  matal,  aforizm,  hikmatli  so„z, 

topishmoqlar  alohida  o„rganilishi  lozim  bo„lgan  mavzulardir.  Maqol  ko„chma 

ma‟no  ifodalashi  jihatidan  ibora  bilan  umumlashadi.  Ularning  ma‟nosi  tarkibidagi 

birliklarning birlamchi  ma`nosidan emas, balki umumiy ko„chma  ma`nosidan kelib 

                                                             

11

 Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати.-Т.,1978,5-7-бет. 




 

18 


chiqadi

12

.  ”Ko„zi  to„rt  bo„lmoq”  erkin  bog„lamasini  ko„chirish  asosida 



“kutmoq”,”xamirdan  qil  sug„urganday”  erkin  bog„lamasini  ko„chirish    orqali 

“oson”  ma‟noli  frazeologik  ma‟nolar  yuzaga  kelgan.  Ya‟ni,  erkin  bog„lanmaning 

frazeologizmga aylanishi idiomalashuvi  ma‟noning ixtisoslashishi, xususiyatlanishi 

oqibatida  kelib  chiqadi.  Masalan,  “tarvuzi  qo„ltig„idan  tushdi”  (qovuni  emas), 

“kapalagi uchib ketdi” (chumchug„i emas), “qo„y og„zidan cho„p olmagan”  (echki 

og„zidan emas), “chumchuq pir etsa, yuragi shir etadigan” (kabutar yoki qaldirg„och 

emas).  Maqollarda  asos  birlik,  ya‟ni  matal  maqolga  aylangunga  qadar  to„g„ri 

ma‟noda  ishlatiluvchi  hikmat  –  gap  shaklida  bo„ladi  va  asta-sekin  ma‟noning 

idiomalashuvi  natijasida  maqolga  o„tadi,  umumiylik  kasb  etadi,  falsafiylikka  ega 

bo„lib  fikrning  xulosasiga  aylanadi.  Masalan:  (qarg„a  qarg„aning  ko„zini 

cho„qimaydi).  Bunda  o„z  ma‟nosida  ishlatiluvchi  hikmatli  so„z  –  matal  ko„chma 

ma‟noda  ishlatiluvchi  hikmatli  so„z  –  maqolga  aylanar  ekan,  matalning  maqolga 

aylanishi – idiomalashuvi ma‟noning kengayishi oqibatida yuz beradi.Ya‟ni “qarg„a 

qarg„aning  ko„zini  cho„qimaydi”  maqoli  faqatgina  qarg„alar  hayoti  bilan  bog„liq 

bo„lmay,  umuman  qarg„asifat  kishilar,  ya‟ni  “zolim,  qonxo„r  kishilar  boshqalarga 

har  qancha  jabr-sitam  o„tkazsalar  ham,  bir-birlarining  yonlarini  olib,  qo„llab-

quvvatlaydilar”  degan  umumlashma  ma‟noni  ifodalashga    xizmat  qiladi.  ”Shamol 

bo„lmasa  daraxtning  uchi  qimirlamaydi”,  ”Nima  eksang,  shuni  o„rasan”, 

“Laylakning    ketishiga  boqma,  kelishiga  boq”  singari  qator  maqollar  ham  xuddi 

shunday  holatda  va bu  maqollar  faqatgina  tarkibidagi  leksemalar anglatgan  birgina 

ma‟noni  emas,  balki  xuddi  shu  holatga  o„xshash  barcha  voqealarni  ifodalashga 

xoslanadi.  Demak,  ibora  va  maqol  ko„chma  ma‟no  ifodalashi  jihatdan  idiomalar 

tarkibiga  kirsa-da,  ularda  idiomalashish  jarayoni  ham  turlicha  kechadi:  ibora 

ko„chma ma‟noning torayishi, maqol esa ko„chma  ma‟noning kengayishi natijasida 

idiomalashadi.  Frazeologizmlar  tadqiqiga  bag„ishlangan  ishlardan  Matluba 

Xudoyberganovaning  “Fe‟l  frazeologik      birliklarining  ba‟zi  bir  xususiyatlari‟‟ 

nomli  ilmiy  maqolasi  ham  e`tiborga  molikdir.  Frazeologik  birliklarning  semantik 

                                                             

12

 Жўраева Б.Ибора ва мақолнинг идиомалашуви//ЎТА,2010,6 сон,107-109-бетлар 




 

19 


strukturasini aniqlash hozirgi zamon semasiologiyasining dolzarb masalalaridan biri 

hisoblanadi. Fe‟l frazeologik birliklar o„zlarining obrazliligi, jonliligi, ta‟sirchanligi 

bilan  ajralib  turadi  va  fikrni  ravshan,  ixcham  ifodalashga,  shaxs  yoki  predmetning 

holatini  obrazli  tasvirlashga  xizmat  qiladi.  Fe‟l    frazeologik  birliklar  shaxs  yoki 

predmetning turli holatini ifodalovchi umumiy semalari jihatdan bir  frazeosemantik 

guruhni  tashkil  etadi.  Holat  bildiruvchi  fe‟l  frazeologik  birliklar  qanday  holatni 

ifodalashiga qarab, dastlab to„rt semantik guruhga ajratiladi. 

 

 



 

 

1.  Ruhiy  holatni  bildiruvchi    fe‟l  frazeologik  birliklar:  “avzoyi  buzilmoq”, 



“alam qilmoq”, “ich-etini yemoq”.    

 

 



 

 

 



 

 

2.  Emotsional  holatni  bildiruvchi  fe‟l  frazeologik  birliklar:  “boshi  ko„kka 



yetmoq”, “terisiga sig‟may ketmoq”.   

 

 



 

 

 



 

 

3.  Aqliy  holatni  bildiruvchi  fe‟l  frazeologik  birliklar:  “aqlni  yemoq”,  “bosh 



qotirmoq”.    

 

 



 

4.  Fizik  holatni  bildiruvchi  fe‟l  frazeologik  birliklar:  “bardosh  bermoq”, 

“boshini  yemoq”  va  boshqalar.  Ayrim  fe‟l  frazeologik  birliklarning  ta‟sirchanligi, 

obrazliligi  shunday  kuchliki,  ular  bir  vaqtning  o„zida  ikki  holat  –  xususiyatni 

ifodalay  oladi.  Masalan,  “o„ziga  kelmoq”  fe‟l  frazeologik    birligi  ham  ruhiy 

(anglamoq,  to„g„ri  idrok  qilmoq),  ham  fizik  holatni  (o„z  holatiga  kelmoq)  anglata 

oladi.  Uning  qaysi  ma‟noni  ifodalashi  matnda  oydinlashadi.  Iboralarning 

o„rganilishi  bo„yicha  U.Tursunov,  J.Muxtorv,  Sh.Rahmatullayevlarning    “Hozirgi 

o„zbek  adabiy  tili”  kitobida  maxsus  bob  berlgan.  So„zda  bo„lganidek  iboraning 

semantik strukturasida ham ikki hodisa farq qilinadi. 1)ma‟no; 2)stilistik  bo„yoq

13



Iboraning lug„aviy  birlik sifatida nimanidir bildirishiga (biror voqealikni  atashiga, 



ifodalashiga) uning  ma‟nosi deyiladi. Iboralar ifodalagan ma‟no frazeologik ma‟no 

deb  ataladi.  Masalan,  “tuyaning  kallasiday”  iborasi  (predmetning)  sifat  belgisini 

(juda katta), “yurak-bag„ri qon bo„lib ketdi” iborasi esa  shaxsning harakat-holatini 

(diltang  bo„lmoq) anglatadi. Iboralarning ko„pi monosemantik. Masalan, “bahridan 

o„tmoq”  iborasi  “foydali  deb  bilgan  narsasidan  voz  kechmoq”  ni,  “berdisini 

                                                             

13

 Турсунов У, Мухторов Ж, Раҳматуллаев Ш.Ҳозирги ўзбек адабий тили.-T.:1965,133-135-бетлар 




 

20 


aytguncha  urib  o„ldirmoq”  iborasi    “oxirigacha  gapirib  berishga  qo„ymaslik”ni, 

“daryodan  bir  tomchi”  iborasi  “qolgan  qismiga  nisbatan  juda  oz”ni  anglatadi. 

Polisemantik  iboralarning  ko„pi  ikki  va  uch  ma‟noli  bo„ladi.  Masalan,  “boshi 

aylandi”  –  “boshini  aylantirmoq”    iborasi  ikki  ma‟noni  anglatadi.  Frazeologik 

birliklar  ma‟noni  qanday  anglatishiga  qarab  uch  guruhga  bo„linadi:  frazeologik 

butunliklar,  frazeologik  chatishmalar,  frazeologik  qo„shilmalar.

14

  Tarkibidagi 



so„zlarning  leksik  ma‟nosiga  bog„liq  holda  umumlashtiriluvchi  ko„chma  ma‟no  

anglatadigan  iboraga  frazeologik  butunliklar  deyiladi.  Masalan,  “yog„  tushsa 

yalaguday”.  Tarkibidagi  so„zlariga  mos  leksik  ma‟nolar  asosida  izohlanmaydigan, 

leksik  ma‟nolarni  hisobga  olmaydigan  umumlashtiruvchi  ko„chma  ma‟no 

anglatadigan  iboraga  frazeologik  chatishma  deyiladi.  Masalan,  “to„nini  teskari 

kiymoq”, ”o„pkasini qo„ltiqlab”.  

 

 

 



 

 

 



Frazeologik  butunlik  va  frazeologik  chatishma  uchun  umumiy  belgi  ularda 

semantik hamda grammatik sintezga intilishidir. Bunda quyidagilar nazarda tutiladi:           

1) tarkibida birdan ortiq so„z-komponent qatnashadi;  

 

 



 

 

 



2) bir yaxlit lug„aviy ma‟no anglashiladi;    

 

 



 

 

 



3) tarkibidagi so„zlari leksik ma‟no mustaqilligini yo„qotadi;    

 

 



4) so„zlarning erkin bog„lanmalari bilan faqat omonimlik holatda bo„ladi;  

 

5)  iborani  biror  so„z  yoki  ibora  bilan  faqat  butunligicha  almashtirib  bo„ladi; 



 

6) nutqda bir butun holda bir semantik vazifani o„tab keladi.;    

 

 

7) boshqa tilga faqat butunligicha tarjima qilinadi.  



 

Komponentlaridan  birining    ko„chma  ma`nosiga  asoslanadigan  va 

komponetlarining leksik ma‟no mustaqilligini yo„qqa chiraqmaydigan bog„lanmaga 

frazeologik qo„shilma deyiladi: “gapning tuzi”, “og„ir yigit”.  Frazeologizmlarning 

polisemantik, 

omonimlik, 

antonimlik, 

sinonimlik 

xususiyatlari 

haqida 


Sh.Rahmatullayev  o„zining  izohli  lug„atida  ma‟lumot  keltirgan.  Shulardan, 

frazeologik  polisemiya  bittadan  ortiq  ma‟noni  anglata  olishi  til  birliklariga  xos 

xususiyat  bo„lib,  iboralarning  ham  talay  qismida  uchraydi.  Polisemantik 

                                                             

14

 Ўша асар,135-бет 




 

21 


iboralarning ko„pi ikki ma‟noli; uch ma‟noli iboralar anchagina; to„rt, besh ma‟noli 

iboralar  ham  uchraydi. Masalan, “boshiga  qilich kelsa  ham”  iborasi bitta  ma‟noni, 

“aqli  yetadi”  iborasi  ikkita  ma‟noni,  “bo„yniga  qo„ymoq”  iborasi  uch  ma‟noni, 

“qo„lga olmoq” iborasi esa to„rt ma‟noni anglatadi. 

Ko„p 

ma‟noli 


iborada 

uning  ma‟nolari asosan biri ikkinchisidan o„sib chiqqan bo„ladi. Ba‟zi iboralarning 

ma‟nolari  biri  ikkinchisi  uchun  asos  vazifasini  o„tamaydi,  har  biri  o„zicha 

shakllangan  bo„ladi,  voqelikdan  har  gal  har  xil  obraz  olish  asosida  tug„iladi. 

Masalan,  ikki  qo„lini  burniga  tiqib  iborasi  ikki  ma‟noli:  1)  “quruqdan-quruq, 

evaziga  hech  narsa  ololmay”,  2)  “bekorchi  bo„lib,  biror  foydali  mehnat  bilan 

shug„ullanmay”.  Bu  ma‟nolar  o„zaro  bog„lanmaydi,  chunki  asosida  har  xil  obraz, 

boshqa-boshqa  voqelik  yotadi:  birinchisida  band  qo„l  bilan  borib,  bo„sh  qo„l  bilan 

qaytish,  ikkinchisida  esa  qo„lni  biror  yumush  bilan  band  qilmaslik.  Frazeologik 

sinonimya til birliklari orasida semantik mikrosistemalardan bo„lib, iboralar orasida 

anchagina.  Sinonimlar  odatda  bir  yoki  bir  necha  jihatdan  farqqa  ega  bo„ladi, 

shulardan  biri  ma‟no  qirrasidagi  farq  bo„lishi  mumkin.  Sinonim  iboralarni  bir 

iboraning  variantlaridan  ajratish  kerak.  Buning  uchun  iboralarning  so„z-

komponentlariga  diqqat  qilish  kerak.  Leksik  tarkibida  ayni  bir  so„z-komponent 

qatnashmaydigan iboralarning sinonim ekani shubha tug„dirmaydi. Masalan, “butun 

tafsiloti bilan, mayda-chuydasigacha” ma‟nosini anglatadigan “ipidan ignasigacha”, 

“miridan  sirigacha”,  “qilidan  quyrug„igacha”  iboralari  o„zaro  sinonim  bo„lib,  ular 

tarkibida umumiy so„z-komponent yo„q.  

 

 

 



 

 

 



 

Frazeologik  antonimiya  til  birliklari  orasida  semantik  munosabat  asosida 

belgilanadigan  hodisalardan  biri  bo„lib,  iboralarda  ham  so„zlardagi  darajada 

uchraydi.  Antonimiyani  belgilash,  bir  tomondan,  iboralarning,  lug„aviy  ma‟nosini 

chuqurroq  anglashga  olib  kelsa,  ikkinchidan,  polisemiyada  bir  iboraning 

ma‟nolarini o„zaro farqlashga yordam beradi, uchinchidan, sinonimlarni belgilashda 

ham  foyda  keltiradi.  Masalan,  “yuragi  keng”  va  “yuragi  tor”,  “ko„ngli  joyiga 

tushdi” va “yuragiga g„ulg„ula tushdi”; 

Frazeologik  omonimiya  odatda  ikki 

ibora orasida voqe bo„ladi: “qo„l ko„tarmoq” I va “qo„l ko„tarmoq” II kabi.  Odatda 

bir  variantli  iboraga ko„p  variantli  iboraning bir  varianti shaklan teng kelib qoladi: 



 

22 


“gap tegdi” I va “gap tegdi” II kabi.  Frazeologik  paronimiyada  iboralar  orasida, 

shakli  teng  kelishidan  tashqari,  shakliy  yaqinlik  hodisasi  ham  bor.  Ba‟zi  iboralar 

o„zaro leksik tarkibidagi bir so„z-komponenti bilangina farq qiladi, shu farqli so„z-

komponentlar ham bir-biriga o„xshash bo„ladi. Ana shunday shakily yaqinlikka ega 

ikki  iboraga  frazeologik  paronimlar  deyiladi.  Masalan,  “yetti  uxlab,  tushiga 

kirmaslik” va “yetti uxlab, tushida ko„rmaslik”; “yuragi tars yorilib keta yozdi” va 

“yuragi  qoq  yorila  yozdi”  kabi.  Ikki  ibora  leksik  tarkibi  jihatdan  aynan  bo„lib, 

grammatik tarkibi jihatdan farqlanib turishi mumkin. Bunday iboralarga frazeologik 

paraformalar  deyiladi.  Masalan,  “jon kirdi”  va  “jonini kirgizmoq”  iborasidan  “jon 

kirdi”–“jon kirgizmoq” iborasi grammatik tarkibida egalik affiksi yo„qligi bilangin 

farq  qiladi;  “payiga  tushmoq”  iborasidan  “payidan  tushmoq”  iborasi  ot 

komponentining 

boshqa 

kelishikda 

kelishi 

bilan 


farq 

qiladi.


15

                                                    

Frazeologizmlar 

tadqiqiga 

doir 

Sh.Abdullayevning 



“Tarjima 

asarlarda 

frazeologizmlar  semantikasi”  (T.Qayipbergenov  asarlarining  o„zbekcha  tarjimasi 

asosida)  tadqiqoti e‟tiborli sanaladi. Tadqiqot kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan  

adabiyotlar  ro„yxati  va  ilovadan  iborat  bo„lib,  157  sahifani  tashkil  etadi.  Ishning 

“Kirish”  qismida  o„zbek  va  qoraqalpoq  tillaridagi  iboralar,  ularning  o„rganilish 

tarixi haqida fikr yuritilgan. 

Tildagi  obrazlilikni  ifodalovchi  vositalar  ichida 

frazeologizmlar  alohida  o„rin  tutadi,  chunki  ular  kesatiq,  nafrat,  jirkanish,  so„kish, 

qarg„ish  kabi salbiy, erkalash,  hazil, rag„batlantirish kabi  ijobiy qo„shimcha  ma‟no 

nozikliklarini  ifoda  etuvchi  obrazli  til  birliklaridir.  Frazeologizmlarning  asosiy 

qismi  nutqda  ma‟lum  uslubiy  maqsad–ekspressivlik  uchun  xizmat  qiladi.  Shu  bois 

frazeologizmlar  badiiy  asarda  obraz,  xarakter  qirralarini  ochishda  muhim  vosita 

hisoblanadi.  Tadqiqotda qarindosh tillardan  iboralarni tarjima qilish, bu borada  ish 

olib borayotgan tarjimon  nimalarga e‟tibor qaratish  lozimligi  haqida  fikr  yuritiladi.

 

O„zbek va qoraqalpoq tili iboralari, ularning ekvivalent va variantlari,  o„ziga 



xos va farqli tomonlari, leksik, grammatik, semantik xususiyatlari qiyosiy yo„sinda 

o„rganiladi.  Ilmiy  ishda  “Leksik  varianti  bilan  o„girilgan  frazeologizmlar”  bob 

                                                             

15

 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати.-Т.,1978,8-9-бет. 




 

23 


mavjud  bo„lib,  unda  ikki  tildagi  leksik  variantlangan  frazeologizmlar  va  ularning 

xususiyatlari  haqida  fikr  yuritilgan.  Variantlashish  –  o„zbek  va  qoraqalpoq  tilida 

juda  keng  tarqalgan  hodisa.  Iboralar  ikkitadan  tortib  bir  qancha  variantli  bo„lishi 

mumkin.  Sh.Rahmatullayev  o„bek  tilida  ikkitadan  to  o„n  bittagacha  variantli 

iboralar  mavjudligini  ta‟kidlaydi.  Ammo  ular  ichida  eng  ko„pi  ikki  variantli 

iboralardir.  Uch  va  undan  ortiq  variantlilar  ham  ancha  miqdorni  tashkil  etadi. 

Frazeologik  variantlar  tilda  mavjud  bo„lgan  frazeologizmlardan  o„sib  chiqadi. 

Variantlanish turlicha bo„lib, ular ayrim komponentlarning  o„zgarishi asosida  hosil 

bo„ladi.  Variantlanishda  iboralarga  xos  yaxlitlik,  lug„aviy  ma‟no  saqlanadi.  Aks 

holda ibora yo„qqa chiqadi yoki boshqa ibora hosil bo„ladi.

16

  Frazeologik variatlar 



tilda  mavjud  bo„lgan  frazeologizmlardan  o„sib  chiqqan  bo„ladi.  Ular,  asosan,  bir 

obraz  bilan  farqlanadi.  Frazeologik  variantlar  ma‟no,  stilistik  va  sintaktik 

vazifalariga  ko„ra  bir-biriga  yaqin.  Ularning  leksik  tarkibida  qisman  farq  bo„lishi 

mumkin,  lekin  asosida  bir  obraz  yotadi.  Qoraqalpoq  tilida  hordiq  olish,  uxlash 

ma‟nolarida  “ko„zi  ilinib  ketdi”,  “ko„zi  uyquga  ketdi”  frazeologizmlari  mavjud. 

Masalan: Azdan keyin ko„zi ilinib ketti. Uning o„zbek tilida quyidagi ekvivalentlari 

mavjud: ko„zi uyquga ketibdi, ko„zi ilindi, pinakka ketmoq.  

Yuqorida 

tilga 

olingan  nazariy  fikrlarga  tayangan  holda  Tog„ay  Murodning  “Otamdan  qolgan 



dalalar” romani iboralari to„g„risida keyingi bobda batafsil fikr yuritamiz   

 

 



 

 

 



 

 

 




Download 0,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish