«Metallurgiya»kafedrasi «Po’lat ishlab chiqarish texnologiyasi»

I.Nazariy qism.

MDH da po’lat klassifikatsiyasi va uning tarkibi, sifatiga qo’yiladigan talablar o’sha davlatning standart va texnik sharoitlarga asoslanadi. Ular quyidagi alomatlarga binoan tasniflanadi.
Ishlatilish maqsadi bo’yicha. Ushbu alomatlarga asosan po’latni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: yonish va qozonxona, temir yo’l transport usuli, konstruksion, zoldrli podshipnik, instrumental, ressor prujinali, transformatorli, zanglamaydigan, qurol, trubina va h.k. lar uchun po’lat markasini boshida turuvchi P harfit tez kesuvchi po’lat ekanini anglatadi. ШХ6, ШХ15 – keng podshipnikli, Э – elektrotexnik, У7, У8, У13 – uglerodli instrumental po’lat(0.7 % C va h.k). У7А, У8А – Yuqori sifatli uglerodli instrumental po’lat ekanini ko’rsatadi.
Sifat bo’yicha. Po’lat odatda quyidagi guruhlarga bo’linadi: oldin sifatli, sifatli va yuqori sifatli. Ushbu guruhlardagi farq ularning tarkibidagi zararli qo’shimchalarga bog’liq, hamda metallmas qo’shimchalarning asosiy shartlariga binoan tarkibiga qarab. Masalan: oddiy sifatli po’lat tarkibidagi oltingugurt va fosfor 0.055 – 0.060 % gacha bo’lishi mumkin, sifatli po’latda 0.040 – 0.045 % dan oshmasligi kerak, yuqori sifatli po’latda esa 0.020 – 0.030 % dan oshmasligi kerak.
Kimyoviy tarkibi bo’yicha. Po’lat uglerodli (shu bilan birga past uglerodli, o’rtacha uglerodli, yuqori ulerodli), past ligerlangan, o’rtacha ligerlangan va yuqori ligerlangan (shu bilan bir qatorda xromli, marganesli va h.k). MDH davlatlarida po’latlarni kimyoviy tarkibini belgilashning quyidagi yagona shartli belgilari o’rnatilgan. Po’lat markasi belgilarida,ГОСТ ga asosan marka boshida turgan raqamlar C dan % ning 100 dan bir bo’lagidagi o’rtacha tarkibini belgilaydi (isnstrumentral po’lat uchun % ning mingdan bir bo’lagida). Raqamlarning o’ng tomonida turgan xarflar po’latdagi tegishli elementning borligining bildiradi.
Xarflardan keyin turadigan raqamlar tegishli elementlar (1 % yuqori bo’lsa), % tarkibini ko’rsatadi. Marka oxiridagi “A” harfi po’latning yuqori sifatliligini bildiradi. Masalan: yuqori sifatli kontruksion po’lat tarkibi 0.12 % ga yaqin C, 2 % xrom va 4 % nikel bo’lsa, 12X2H4A; Po’latning 30 XГС markasi ushbu po’latda 0.30 % ga yaqin C va taxminan 1 % xrom, marganes va kremniy borligini bildiradi. Ligerlangan po’lat, kam ligerlangan (2.5 % gacha ligerlovchi elementlar) va yuqori ligerlangan (10 % dan yuqori) po’ltlarga bo’linadi. Po’latni ligerlovchi elementlarga asosan bir componentli (marganesli 0.9Г2,14Г2, 35Г2, 40Г2, kremniyli 55С2, 60С2, 80С), ikki komponentli (Si va Mn li 60C2XA, Cr va Ni li 40XH,) uch komponentli (Cr Ni Mn li 30XГСАБCr Ni Mo li 20ХНМ), 4 komponentli va undan ortiq komponentliga bo’linadi.
Po’latni qolipda qotish xususiyati bo’yicha. Tinch, qaynovchi va yarim tinch po’latlar farqlanadi. Metallni qolipda kristalizatsiyalanishi uning kisloroddan tozalanish darajasiga bog’liq. Po’lat kisloroddan qancha to’liq tozalansa, quyma kristalizatsiyasi shuncha tinch bo’ladi. Kisloroddan tozalanish darajasiga qarab po’lat A,B,V guruhhlarga ajratiladi. Marka nomeri 1,2,3 bo’lsa qaynovchi, yarim tinch va tinch po’lat tayyorlanadi. 5 va 6 nomerli markalar – yarim tinch vat inch hisoblanadi.
Po’lat ishlab chiqarish usuli bo’yicha klassifikatsiyalanadi:

1. 
   Agregat turiga asosan – konverterli (shu jumladan kislorod konverterli, Bessimerov, Tomasov), marten, elektro po’lat elektro shlak quyish va hokazo.
   
2. 
   Texnologiyaga asosan – asosiy va nordon martenli, asosiy va nordon elektro po’lat, vakumda ishlov berilgan, sintetik shlaklar bilan inert gazlar bilan puflab tozalash va boshqalar.
   
3. 
   Holatiga binoan qattiq holatda (shimuvchan temir to’g’ridan to’g’ri tiklash mahsuloti), elektrolitik kukunsimon, hamirsimon, suyuq, quyma.¹