Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Átirap -ortalıqtı qorǵaw sistemaları hám nızamshılıgı.
Házirgi waqıtta Ózbekstanda átirap ortalıqtı qorǵawdıń tómendegi sistemaları iskerlik kórsetip atır.
1. Respublika Oliy Májlis (Parlamenti). Ol tábiyattı qorǵaw mámleket siyasatı belgileydi, nızamlı ekologiyalıq rásmiy hújjetlerdi qabıl etedi, Tábiyaattı qorǵaw Mámleket Komiteti hám basqa mákemelerdiń iskerligin muwapıqlastıradı hám baǵdarlaydı.
2. Ózbekstan Respublikası Prezidenti. Júzege kelgen barlıq ekologiyalıq máseleler boyınsha strategiyalıq qararlardı qabıl etedi hám átirap -ortalıqtı qorǵaw tarawında Xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıwǵa basshılıq etedi.
3. Respublika Ministrler Kabineti. Tábiyaattı qorǵaw mámleketlik siyasatın ámelge asırıw menen shuǵıllanadı, ekologiyalıq maqsetlerdegi mámleketlik programmaların islep shıǵaradı, olardı qabıl etedi, atqarılıwın qadaǵalaydı, tábiyiy resurslar esap -kitabın júrgizedi hám bahalawǵa juwap beredi. Onıń kepillikine barlıq ministrlikler, mámleket komitetleri, kárxana hám mákemeler, shólkemler iskerligi hám ekologiyalıq huqıqıy normalar, standartlarǵa ámel qılıw ústinen mámleketlik ekologiyalıq qadaǵalawı, mámleketlik ekologiyalıq ekspertizasini ótkeriw, qorshaǵan-ortalıq sapası normaların islep-shıǵıw, pataslaytuǵın birikpeler hám shıǵındılardı shıǵarıw hám taslawǵa ruxsatlar beriw hám bıykarlaw kiredi.
4. Respublika Den-sawlıqtı Saqlaw Ministrligi. Ekologo-gigiena normalar hám qorǵaw quralları hám de ilájların islep shıǵaradı, qorshaǵan-ortalıq sapası normaların tastıyıqlaydı. Xalıq jasaytuǵın orınlarda atmosfera hawasın hám ishimlik suwın pataslandıratuǵın elementlerdi anıqlaw usılların islep shıǵaradı, pataslandırıwshı elementler ushın ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciyalardıń sanitariya normaların tastıyıqlaydı. Turaq jay úyleri qurılısında jol qoyılatuǵın shawqım dárejesi, infrashawqım hám tómen chastotalı shawqımlardıń jol qoyılatuǵın dárejesin belgileydi.
5. Respublika Makroekonomika hám Statistika Ministrligi. Qorshaǵan-ortalıqtıń jaǵdayın qısqa múddetli hám uzaq múddetli boljawların dúzedi, sonıń menen birge, ǵárejetler hám tábiyaattı qorǵaw ilajları boyınsha barlıq informaciyalardı ulıwmalastıradı.
6. Respublika Gidrometeorologiya hám tábiyiy ortalıqtı moniring qılıw Mámleketlik Komiteti. Atmosfera hawasın qorǵaw is-ilajların kerekli mámleketlik shólkemlerler menen kelisiw, ekspertizadan ótkeriw hám joybar boyınsha atmosfera hawasın pataslandıratuǵın elementlerdi shıǵarıwına ruxsatnamalar beredi, ıqlım ózgeriwin boljaydı, kárxana hám mákemelerdiń atmosfera hawasındaǵı shıǵındılardaǵı zıyanlı hám záhárli elementler koncentraciyaların esaplaw usılların islep shıǵadı.
7. Respublikalıq tábiyattı qorǵaw Mámleketlik Komiteti. Respublikada tábiyattı qorǵaw, tábiyiy resurslardan ónimli paydalanıw hám qayta islep shıǵarıw máseleleri menen shuǵıllanadı. Respublika tábiyaattı qorǵaw Mámleket Komitetiniń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :
1. Qorshaǵan ortalıqtıń jaǵdayı hám onnan paydalanıw ústinen monitoring júrgiziw.
2. Tábiyattı qorǵaw normaların buzıwshı sanaat ob'ektlerin qurıw hám isletiwdi qadaǵan etedi.
3. Ministrlikler hám shólkemler iskerligin muwapıqlastırıw, tábiyattan ónimli paydalanıw tarawında birden-bir ilimiy-texnikalıq siyasattı islep shıǵarıwdı ámelge asıradı.
4. Ekologiyalıq normalar, qaǵıydalar hám standartlardı tastıyıqlaydı.
5. Jańa texnika hám texnologiyalardı, sonıń menen birge, jańa kárxanalar qurılıs joybarları hám rekonstrukciyası boyınsha mámleketlik ekologiyalıq ekspertizası ótkeredi.
6. Elementlerdi atmosferaǵa shıǵarıw, shıǵındılardı joq etiw, suwdan hám atmosfera hawasınan paydalanıw, Erlerdi ajıratıw ushın ruxsatnamalar beredi.
7. Tábiyaattı qorǵaw boyınsha xalıq-aralıq sheriklik, jobaların dúzedi hám ámelge asıradı.

Ózbekstan Reepublikasında eski nızamlı aktlardı qayta kóretuǵın hám jańaların jaratatuǵın nızamshılıqtıń reformaları ótkerilmekte. Puqaralardıń ekologiyalıq qawipsizligi 1992 jıl 8 dekabrde Respublika Joqarı Jıynalısı XI sessiyasında qabıl etilgen Konstituciya menen kepillik beriledi. Tábiyaattı qorǵaw boyınsha nızamlar tábiyattı qorǵaw hám tábiyattan aqılǵa say paydalanıwdıń qabıl etilgen principlerı tiykarında xalıq ekologiyalıq qawipsizliginiń ekonomikalıq jáne social shárt-shárayatların jarattı.

1. Ózbekstan Respublikasınıń 1992 jıl 3 iyulda qabıl etilgen “Mámleket sanitar qadaǵalawı haqqında”gi nızamı social múnásebetlerdi tártipke saladı, túrli ekonomikalıq iskerlik ushın sanitar normalardı belgileydi, sanitar normalardı buzatuǵın hám átirap -ortalıqqa unamsız tásir kórsetetuǵın iskerlikti qadaǵan etedi.
2. Ekologiyalıq múnásebetlerdi tártipke salıwshı tiykarǵı akt Ózbekstan Respublikasınıń 1992-jıl 9-dekabrde qabıl etilgen “Tábiyaattı qorǵaw haqqında”ǵı nızamı esaplanadı.
3. Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jıl 6-mayda qabıl etilgen“Suw hám suwdan paydalanıw haqqında”ǵı nızamı suw qatnasıqların, xalıq hám xalıq xojalıǵı mútájlikleri ushın suwdan aqılǵa say paydalanıwdı tártipke saladı, sonday-aq, suw qatnasıqları salasında kárxanalar, mekemeler, shólkemler, dıyxan xojalıqları hám puqaralardıń huqıqların qorǵaydı.
4. Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jıl 7-mayda qabıl etilgen “Ayrıqsha qorǵalatuǵın tábiyiy aymaqlar haqqında»ǵı nızamnıń házirgi hám kelesi áwladlar mútájliklerin gózlep, milliy baylıq hám pútkil xalq múlki esaplanǵan kem ushrasatuǵın tábiyiy komplekslerdi shólkemlestiriw, basqarıw hám qorǵawdıń ulıwma huqıqıy, ekologiyalıq, ekonomikalıq, shólkemlestirilgen tiykarların quraydı.
5. Ózbekstan Respublikasınıń 1996-jıl 27-dekbrda qabıl etilgen “Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında”ǵı nızamı mámleketlik shólkemler, kárxanalar, mekemeler, shólkemler, jámiyetlik awqamlar hám puqaralardıń atmosfera hawasın qorǵaw tarawındaǵı iskerligin huqıqıy tártipke salıwdı belgeleydi.
6. Zárúr huqıqıy tıykardı jaratıw ushın házirden-aq qorshaǵan-ortalıqtı qorǵaw, tábiyattan paydalanıw hám energiyadan paydalanıw Ózbekstan Respublikasınıń 1997-jıl 25-aprel kúni qabıl etilgen “Energiyadan aqılǵa muwapıq paydalanıw haqqında”ǵı nızamı menen tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan baylanıslı 100 ge jaqın nızamlı hújjetler qabıl etilgen.
7. Ózbekstan Respublikasınıń “Ósimlikler dúnyasın qorǵaw hám olardan paydalanıw haqqında”ǵı nızamı 1997-jıl 26-dekabrde qabıl etilgen. Tábiyiy ósimlik dúnyasın qorǵaw hám olardan aqılǵa say paydalanıw tarawındaǵı múnásebetlerdi tártipke saladı.
8. Ózbekstan Respublikasınıń “Haywanat dúnyasın qorǵaw hám olardan paydalanıw haqqında”ǵı nızamı 1997-jıl 26-dekabrde qabıl etilgen. Haywanatlar dúnyasın qorǵaw, olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám qayta tiklew tarawındaǵı múnásebetlerdi tártipke saladı.
9. Ózbekstan Respublikasınıń 1999-jıl 15-aprelde qabıl etilgen “Toǵay haqqında”ǵı nızamı toǵaylardı qorǵaw hám olardan aqılǵa say paydalanıw tarawındaǵı múnásebetlerdi tártipke saladı
10. Tábiyattı qorǵaw nızamların buzǵanlıǵı ushın jınayiy, basqarıw, puqaralıq huqıqıy (materiallıq ), ıntızamiy hám múlkshilik juwapkerlik belgilengen jáne bul Ózbekstan Respublikasınıń “Jınayiy juwapkershilik” kodeksinde, “Basqarıw juwapkerlik” kodeksinde Puqaralıq” hám “Miynet” kodekslerinde kórsetip ótilgen.
Qorshaǵan-ortalıqtı qorǵaw mashqalası Respublikanıń ekologiyalıq siyasatınıń ajıralmaytuǵın bólegine aylandı. Ózbekstan 10 konvensiyaǵa qosıldı hám qorshaǵan-ortalıqtı qorǵaw tarawında birge islesiw haqqındaǵı 12 Xalıq aralıq shártnamalarǵa qol qoyıldı hám olardıń shárt hám talapların orınlaw boyınsha Jáhán Jámiyetshiligi aldında bekgili minnetlemelerin qabılladı. Mısalı, qorshaǵan-ortalıqtı qorǵaw, chólleniwge qarsı gúres, biologiyalıq hár túrlilikti saqlaw, Azon qabıǵınıń jemiriwshi azon (Az), metan (SN4) hám soǵan uqsaǵan záhárli gazler (freon, xlor birikpeleri hám basqalar) di atmosfera hawasına shıǵarıp taslaw muǵdarın kemeytiw boyınsha milliy strategiya hám háreket dástúrlerin islep shıǵıw zárúrshiligin júzege keltirdi hám bul máseleler Shegaralar aralıq joybarlar sheńberinde atqarılıp kelinbekte.
Bunnan tısqarı, Aral mashqalası házirgi waqıtta mámleketlikler aralıq áhmiyetke iye bolǵan iri ekologiyalıq mashqala esaplanadı. Ekologiyalıq sharayatlardı jaqsılaw maqsetinde 1994-jıl yanvar ayında Oraylıq Aziya mámleketleriniń basshıları tárepinen “Aral teńizi basseyninde ekologiyalıq sharayattı jaqsılaw ushın belgili bir háreketlerdiń dástúri” qabıllandı.
Dástúr Aral daǵdarısın jumsartıwǵa qaratılǵan joybarlar toplamınan ibarat bolıp, 1997- jıldan baslap proektlerdi ámelge asırıw jumısları baslanǵan. Eń iri joybarlardan biri - “Aral teńizi suw basseyninde suw rezervleri hám qorshaǵan ortalıq jaǵdayın basqarıw” joybarı esaplanadı. Bul joybar Araldı suw menen támiyinlew jumısların jolǵa qoyıw, kól sistemaların qayta tiklew, shegaralar aralıq suw muǵdarın esapqa alıw hám sapasın jaqsılawǵa jóneltirilgen. Álbette, bul joybarlardı ámelge asırıw Aral boyındaǵı social –ekologiyalıq jaǵdaydı salamatlastırıwǵa úlken járdem beredi. Ózbekstan bul joybarlardı ámelge asırıwǵa úlken úles qosıp kelmekte.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, ekologiyalıq nızamshılıq aktlarıda ekologiyalıq huqıqıy juwapkerliktiń arnawlı normaları bar bolıp esapladı. Barlıq sanaat kárxanaları ushın jol qoyılıwı múmkin bolǵan taslandılar hám pataslaytuǵın zatlardı shıǵarıwdıń individual normaları belgilengen. Ámeldegi nızamlarǵa kóre, limitden artıq taslandı hám shıǵındılar ushın tólem tólew zárúr bolıp tabıladı. Bul pullar tiykarınan Respublika hám jergilikli tábiyaattı qorǵaw fondlarına túsedi. Olardıń málim bólegi tábiyattı qorǵaw joybarların ámelge asırıwǵa sarplanadı.
Sonı da este saqlaw kerek, qabıl etilgen nızamlar arqalı hár bir óndiriwshi kárxanaǵa tábiyattı saqlaw nızamshılıǵına ámel qılıw, tábiyat rezervlardan nátiyjeli paydalanıw, qorshaǵan-ortalıqtı pataslandırıwshıdan saqlaw, energiya únemlewshi, hám de shıǵındısız hám kem shıǵındılı texnologiyalardı engiziw tábiyiy shiyki zat onimlerin kompleks qayta islew qorshaǵan-ortalıq jaǵdayların qadaǵalaytuǵın avtomatlastırılǵan sistemalar hám ásbap-úskeneler islep shıǵarıw wazıypaları júkletilgen.
Atmosfera hawasınıń tazalıǵı hám de qorshaǵan-ortalıqtıń tazalıǵı jańa zamanagóy texnologiyalardı, ásbap-úskenelerdi jaratıwshı injiner-texnologlardan eń dáslep, ekologiyalıq jaǵdaylardı itibarǵa alıwların talap etedi. Hár qanday texnikalıq sheshim tek texnika hám ekonomikalıq shártlerdı orınlaw ǵana emes, bálki ekologiyalıq mashqalalardı inabatqa alǵan halda qabıl etiledi. Basqasha etip aytqanda, hár qanday proektlik sheshimler, álbette, ekologiyalıq ekspertizadan ótkeriliwi shárt: jańa jaratılıp atırǵan texnologiyalıq processler, mashinalar, apparatlar, ásbap -úskeneler, sonıń menen birge, jańa materiallar, olardı xalıq xojalıǵında engiziwde n alatuǵın ekonomikalıq dáramat menen bir qatarda, joqarı ekologiyalıq qawipsizlik dárejesi támiyinleniwi kerek.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, qorshaǵan-ortalıqtı qorǵawdıń huqıqıy normaları tek ǵana qabıl etilgen nızamlar menen emes, bálki nızam kúshine iye bolǵan texnikalıq normalar hám mámleket ulgileri (standartları ) menen de belgilenedi. Mısalı, DAVAN 17. 2. 3. 01-86. Atmosfera. Xalıq jasaytuǵın punktlerde hawa sapasın baqlaw qaǵıydaları ; DAVAN 17. 0. 0. 04-90. Sanaat kárxanasınıń ekologiyalıq pasportı ; DAVAN 17. 2. 1. 04-87. Tábiyaattı qorǵaw. Shıǵındılardı quramı boyınsha xarakteristikalaw ; DAVAN 28. 74-82. Ishimlik suwı ; DAVAN 27. 61-84. Oraylasqan xojalıq ishimlik suw támiynatı derekleri. Tańlaw qaǵıydaları hám gigienik-texnikalıq talapları hám soǵan uqsas bir qatar mámleketlik ulgileri qabıl etilgen hám olar hár bir islep shıǵarıw kárxanasında qollanıp kelinbekte.
Tábiyaattı qorǵaw nızamın buzǵanlıǵı ushın juwapkerlerge tómendegi sharalardı qóllaw názerde tutılǵan.
1. Íntızamiy jaza. Sógis járiyalaw, ortasha aylıq is haqısınıń 20% ten artıq bolmaǵan muǵdarda járiyma salıw ishki miynet tártibi qaǵıydalarında xızmetkerge ortasha aylıq is haqısınıń 40% ten artıq bolmaǵan muǵdarda járiyma salıw.
2. Basqarıw juwapkerlik. Mámleket qadaǵalaw shólkemleri tárepinen ayıplı shaxslarǵa járiyma salıw.
3. Materiallıq juwapkerlik. Lawazımlı shaxslar yamasa bólek fuqorolar tárepinen jetkizilgen materiallıq zıyandı óndiriw.
4. Jınayiy juwapkerlik. Ózbekstan Respublikası Jınayat Kodeksi tiykarında tártiplestiriledi hám 1, 4 hám 8 ayǵa shekem azatlıqtan ayırıw názerde tutılǵan. Baqlaw ushın sorawlar.