|
Atmosfera hawası, onıń quramı hám mánisi.
Atmosfera hawası tábiy halda 78% azotdan, 21% kisloroddan, 0, 9% argonan, 0, 003% karbonat angidirid (SO2) gazınan hám qalǵan bólegi inert gazlardıń mexanik aralaspalarınan ibarat bolıp esaplanadı.
Atmosfera hawası Jer sharınıń ısıp ketiwinen hám suwıp ketiwinen qorǵaydı, tiri organizmler turmısında baylanıs quralı, yaǵnıy tolıq tarqatıw wazıypasın atqaradı.
Insan denesi tiykarınan 4 elementten ibarat bolıp : S2, O2, N2 hám N2 (olardıń ulıwma muǵdarı 98% inquraydı). Qalǵan 3% in kaliy, kalsiy, fosfor, altınkúkúrt elementleri hám 1% in bolsa basqa elementler quraydı.
Ósimliklerde 45% uglerod, 42% kislorod, 6, 5% vodorod, 1, 5% azot bolıp, qalǵan 5% ni basqa elementler quraydı.
Tiri organizmlerdiń barlıǵı atmosfera hawası quramındaǵı kislorod menen dem alıp, SO2 gazın hawaǵa shıǵaradı. Ósimlikler bolsa, fotosintez procesinde SO2 gazı qabıl etip, O2 gazın hawaǵa shiǵaradi.
Kislorod barlıq janıw, ashıw hám oksidleniw processlerde qatnasadı. Insan bir sutkada 500 l O2 gazin jutıp, ókpe arqalı 10 mıń litr hawanı ótkeredi. Bir avtomobil bir sutkada 20 -30 dana adamǵa bir jılǵa jetetuǵın kislorodni sarplaydı. Insan dem alǵanda qan quramındaǵı gemoglobin O2 ni biriktirip, qanǵa sorılǵan organikalıq elementlarde belok hám organikalıq elementlerdıń payda bolıwına qatnasadı.
Kislorod atmosferada mudami dinamikalıq teń salmaqlılıqta boladı. Ósimlikler dúńyası álemin iskerligi sebepli atmosferada jılına 10 tonna kislorod ajratıladı. Eger kislorodtıń dinamik teń salmaqlılıǵı bolmaǵanda edi, bul aktiv molekulalar atmosferadan 10 mıń jılda pútkilley joq bolıp keter edi.
Jer sharın qorshap alǵan hawa qatlamı atmosfera dep ataladı. Atmosfera tábiyaattıń eń zárúrli elementlerinen biri bolıp, tiri organizmlerdiń jasaw jayı bolıp tabıladı. Atmosfera bolmaǵanda edi, Jer sharı kesheleri hám qıs waqtında óz nurları esabınan suwıp ketip, kúndiz hám jaz waqtında Quyash radiatsiyası tásirinde qızıp keter edi. Mine sol hádiyse Ayda boladı, sebebi ol jerde atmosfera joq.
Bunnan tısqarı, teńiz betinnde 0 oS 1 sm3 hawanıń massası 1293 ǵa teń bolıp tabıladı. Jer júziniń hár bir sm2 de 1033 g hawa tuwrı keledi. Hawa bóleksheleri adam alaqanına 1471 N kúsh menen jáne onıń denesine 1471*103 N kúsh menen tásir etedi. Biraq biz bul awırlıq kúshin sezbeysiz, sebebi deneimiz hawa menen tolǵan hám ol sırtqı basım menen teń salmaqlılıqta bolıp tabıladı. Eger bul teń salmaqlılıq buzilsa, ózimizdi jaman seza baslaymız. Tap mine sol hádiyseni tawǵa shıqqanda yamasa suwǵa tereń júziw waqtında seziw múmkin. Mısalı, 20 km biyiklikte 1 sm 3 hawanıń massası 43 g ǵa teń bolsa, 40 km biyiklikte onıń massası 4 g ǵa teń boladı.
Qadaǵalaw sorawları
1. Ekologiyalıq máseleler hám olardıń túrleri haqqında maǵlıwmat beriń.
2. Qaysı jaǵdaylarda ekologiyalıq mashqala payda bolıwı múmkin?
3. “Ekologiya” hám “ekologiyalıqa” atamaların anıqlama berb beriń?
4. “Ekologiya” pániniń tiykarǵı túsinikleri, bólimleri hám olardıń mánisi haqqında maǵlıwmat beriń.
5. Ekologiyalıq sistema yamasa ekotizim dep neni túsinesiz?
6. “Ekologiya” pániniń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları nelerden ibarat?
7. Myhit hám ekologiyalıq ortalıq haqqında maǵlıwmat beriń.
8. Qaysı jaǵdaylarda ekologiyalıq ortalıq teń salmaqlılıqtan shıǵıwı. múmkin?
9. Ekologiyalıq faktorlar hám olardıń túrleri haqqında maǵlıwmat beriń?
10. Faktorlardı klassifikaciyalawda ne tiykar etip alınadı?
11. Abiotik, biotik hám antropogen faktorlar haqqında maǵlıwmat beriń?
12. Tásir etiwshi faktorlar dep neni túsinesiz?
13. Gidrofil, gigrofil hám mezafil gruppaları haqqında maǵlıwmat beriń.
14. Topıraqtıń tábiy hám ximiyalıq ózgesheliklerin anıqlama berb beriń.
15. Abiotik hám biotik faktorlardı qanday basqarıw múmkin?
16. Ekologiyalıq krizis qaysı jaǵdaylarda payda bolıwı múmkin?
17. Tiri, ólik, aralıq hám biogen elementlar dep nelerdi túsinesiz?
18. Qanday etip biosferanı bóleklab ketiwin aldın alıw múmkin?
19. Biomassa dep neni túsinesiz?
20. Atmosfera dep neni túsinesiz?
21. Kisloroddıń biosfera daǵı áhmiyeti nelerden ibarat?
Do'stlaringiz bilan baham: |
