Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

2. Jasalma ortalıq. Ol insan tárepinen jaratıladı, yaǵnıy bunda insannıń miynet jemisi jatadı.
Tábiy hám jasalma ortalıqlar óz-ara bekkem baylanıslı. Mine sol baylanıslılıqtı ekologiyalıq ortalıq túsinigi ańlatadı.
Ekologiyalıq ortalıq tábiyiy hám jasalma átirap -ortalıq bolıp, tiri organizmler ob'ekt hám sub'ekt tásiri retinde qatnasıp, tásirinler túri bolsa qorshaǵan ortalıqtı saqlap qalıw yamasa qáwip salıw sharayatın keltirip shıǵaradı.
Ekologiyalıq ortalıq, óz gezeginde, arnawlı bir ekologiyalıq sistema esaplanadı. Onı tábiyiy jáne social-ekonomikalıq bólimlerge bóliw múmkin.
Tábiyiy ekotizim (yamasa ekosfera) ómirdiń rawajlanıwına múmkinshilik beretuǵın Jerdiń sıpatlaması hám jansız (anorganik) denelerdiń kompleksinen ibarat. Sociallıq-ekonomikalıq ekotizim bolsa insannıń barlıq átirap-ortalıqqa (jansız hám janlı tábiyatqa) bolǵan múnásebetin ańlatadı.
Ekologiyalıq ortalıq teń salmaqlılıqta bolıwı múmkin, lekin kóbinese bul teńsalmaqlńq buzılıwı da múmkin. Eger tiri organizmlerdiń turmısı ózgermeytuǵına yamasa olarǵa tásir etiwshi faktorlar turaqlı jaǵdayda bolsa, ekologiyalıq ortalıq da teń salmaqlılıqta boladı.
Eger er ústi hám jer astı suwi hádden tıs pataslanıp qalsa, shıǵındılar toplanıp qalıp, atmosfera hawası pataslansa, azıq-awqat ónimleri záhárlenip qalsa, shawqımlar kóbeyip qalsa hám atap aytqanda, radioaktiv elementlar tásiri artıp barsa, ekologiyalıq teń salmaqlılıq da buzıladı.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, hár qanday ortalıq túrli faktorlar (fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq hám basqa faktorlar ) dıń kompleksi menen kórinetuǵın boladı.
Ekologiyalıq faktor tiri organizmlerge tuwrıdan-tuwrı tásir etiwshi ortalıqtıń ayırım bir strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Tábiyatta faktorlar tiri organizmlerge bir pútin yamasa birgelikte tásir etiwi múmkin. Olar ekologiyalıq, fiziologikalıq, genetikalıq hám taǵı basqa faktorlar formasında tásir jetedi. Ulıwma alǵanda faktorlardı klassifikaciyalawda olardıń túrme-túr tásir kórsetiwine emes, bálki olardı kelip shıǵıw dáregine qaray ajratıladı. Sebebi sonday faktorlar da barki (mısalı, tariyxıy faktorlar ), tiri organizmlerge tuwrıdan-tuwrı tásir etpeydi. Mısalı, málim orınnıń teńiz júzesinen absolyut bálentligi, tawlılardıń qıyalıq múyeshi dárejesi yamasa suw háwiziniń tereńligi tiri organizmlerge tuwrınan -tug'ri tásir etpey, basqa faktorlar (temperatura, basım, ızǵarlıq ) dıń tásir etiw qásiyetlerin ózgertirip jiberiwi múmkin.

1. 
   Ortalıq quramında aktivlik kórsetiwshi faktorlar da boladı. Tásir etiwshi faktorlar tiri organizmler turmısına kúshli tásir etip, olardıń hátte násillik qásiyetlerin ózgertirip jiberiwi múmkin. Mısalı, nurlanıw tásirinde (mutagen faktor) tiri organizmler basqa bir jaǵdayǵa ótip ketiwi múmkin.
   
2. 
   Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, tiri organizmlerge tásir etiwshi ortalıq elementleri, ekologiyalıq faktor dep ataladı. Ekologiyalıq faktorlar, óz gezeginde, 3 gruppaǵa bólinedi
   

Abiotik omillar
Biotik omillar
Antronogen omillar
Abiotik faktorlar - jansız (anorganik) ortalıqtıń tiri organizmge tásir formaların ańlatadı. Bul faktorlarǵa ıqlım (hawa, ıǵallıq, suw, jawınlar, qar ) topografikalıq (relef sharayatı ), gidrofizik hám gidrokimyoviy faktorlar kiredi. Mánisi tárepinen bul faktorlar 2 gruppaǵa ajraladi`.
1. Fizikalıq faktorlar (temperatura, ızǵarlıq, basım, radiatsiya dárejesi hám basqa faktorlar )
2. Ximiyalıq faktorlar (atmosfera hawasınning ximiyalıq quramı, suw hám topıraqtıń ximiyalıq quramı hám basqa faktorlar ).
Biotik faktorlar delingende barlıq tiri organizmlerdiń jasaw processinde óz-ara bir-birine salıstırǵanda málim múnásebette bolıwı yamasa tásir kórsetiwi tushiniledi. Bul organizmler óz turmıs processleri dawamında normal jasaw, turmıs keshirim, órshiw, tarqalıw ushın sırtqı ortalıq menen de málim qatnasta boladı. Nátiyjede organizm ósedi, rawajlanadı, násil qaldıradi: hám turmıstıń sońǵı basqıshında nabıt boladı.
Biotik faktorlar tómendegi jaǵdaylarda ayqın kórinetuǵın boladı.
1) ósimliklerdiń ósimliklerge tásiri
2) ósimliklerdiń haywanlarǵa tásiri
3) hayvoyalarning ósimliklerge tásiri
4) haywanlardıń haywanlarǵa tásiri
5) miqroorganizmlarning ósimliklerge hám haywanlarǵa tásiri
6 ) ósimlikler, haywanot hám miqroorganizmlarning óz-ara bir-birine tásiri
Biotik faktorlarǵa simbioz, parazitizm, konkurenciya, “jırtqısh hám olja” qatnasıqları mısal bola aladı.
Hár bir tiri organizm málim ortalıqta jasawǵa maslasqan bolıp tabıladı. Sonıń ushın ıqlımlıq faktorlar ishinde temperatura, ıǵallıq, basım hám jaqtılıq eń zárúrli faktorlar esaplanadı. Tiri organizmlerdiń kópshiligi jaqtılıq menen ajıralmas baylanısqan, sebebi jaqtılıq olar ushın zárúr energiya derekler esaplanadı.
Tábiyattaǵı hár bir tiri organizmdi onıń suwǵa bolǵan mútajligi hám jasaw jaylarına qaray, bir qatar ekologiyalıq gruppalarǵa bólıw múmkin. Mısalı, tek suwda jasaytuǵın haywanlar gidrofil toparına kiritilgen. Gigrofil toparına tiyisli bolǵan haywanlar ıǵallıq dárejesi joqarı bolǵan orınlarda yashay aladı. Mezofil toparına tiyisli bolǵan haywanlar bolsa, suwǵa mútájligi az boladı.
Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, joqarıda kórsetip ótilgen gruppalar (yaǵnıy, gidrofil, gigrofil hám mezofil) hár bir ekologiyalıq ortalıqta indikator wazıypasın orınlawı múmkin. Mısalı, atmosfera hawası pataslanǵan regionlarda láylekler hám pal hárre jasay almaydı.
Topıraqtıń tábiy hám ximiyalıq ózgeshelikleri (dúzilisi, ximiyalıq quramı, quramındaǵı suw, gaz, organikalıq hám mineral elementler hám taǵı basqalar ) endafik faktorlar toparına kiredi. Olar topıraqta mudami jasawshı yamasa waqtınsha jasawshı tiri organizmlerdiń iskerligin belgeleydi.
Gidrofizik hám gidrokimyoviy faktorlar tikkeley suw menen baylanıslı. Suw túrli organizmler ushın turmıs keshiretuǵın ortalıq hám jasaw ornı esaplanadı. Suwdiń ekologiyalıq ma`nisi onıń tábiyiy (dám, iyis) hám ximiyalıq ózgeshelikleri (quramı, qattılıǵı, reńi hám taǵı basqalar), hám de háreketsheńligi menen belgilenedi.
Antropogen faktorlar dep, insan iskerliginiń tábiyaatqa yamasa usı túrge tásirine aytıladı. Dunyadaǵı “ekilemshi” (insaniylashtirilǵan) tábiyat antropogen faktorlardıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Qalalar, suw bazaları, AES lar, GRESlar, iri zavod hám fabrikalar hám taǵı basqalar - insan miyneti sebepli júzege keledi. Olardı “ekilemshi” yamasa insaniylashtirilgan tábiyat dep ataladı.
Insannıń tábiyiy ortalıqqa tásiri (antropogen faktor) jıllar dawamında quramalasıp, keńeyip hám tereńlesip barıp atır. Aldın bul faktordıń kólemi biosferanıń funksional iskerligi menen sáykeslikte barǵan bolsa, aqırǵı jıllarǵa kelip onıń tásiri artıp bardı, bul tásir formaları ózgerip hám de kúsheyip ketti. Nátiyjede tábiyat hám jámiyet ortasındaǵı sáykeslik buzıldı hám bólek regionlarda ekologiyalıq krizis payda boldı. Aral teńizi máseleleriniń kelip shıǵıwı yamasa Chernobl AES daǵı baxıtsızlıq antropogen faktorlardıń ayqın kórinisi bolıp tabıladı.
Tábiyatda ushırasıp turatuǵın tábiy hádiyselerdi analiz qılıw hám úyrenip shıǵıw jolı menen hár túrlı túrlerdiń muǵdar tárepinen kóbeyiwine yamasa kerisinshe, azayıwına sırtqı ortalıqtıń abiotik hám biotik faktorları tásirin esapqa alıp, olardı basqarıw múmkin hám júz beretuǵın hádiyselerdi boljaw múmkin. Mısalı, Buxara wálayatındaǵı 70 ten artıq biolaboratoriyalarda awıl, xojalıq zıyankeslerine qarsı arnawlı shıbın-shirkeyler hám miqroorganizmlar tayarlanadı. Islep shıǵarıw kárxanalarında ıǵallıq dárejesin asırıp, hawa quramındaǵı shań bóleksheleri ustap qalınadı hám sol jol menen hawa tazalanadı. Sonday eken, ekologiyalıq faktor tásirin ózgertirip, unamsız hádiyselerdiń aldın alıw múmkin.