Metallarning tuzilishi va xossalari

METALLARNING TUZILISHI VA XOSSALARI

Metall va ularning qotishmalaridan sanoatda, metallurgiyada, mashi- nasozlikda va boshqa sohalatfSa asosiy material sifatida qo‘llanilib kelin- moqda. Hamma metall va qotishmalarni ikkita guruhga boiish qabul qilingan: 1) qora metall va qotishmalar guruhi - ularga temir va uning qotish­ malari kiradi. Texnik toza temirdan kamdan-kam hollarda foydalaniladi. Shuning uchun uning uglerod (C) bilan hosil qilgan qotishmasi sanoatda ko‘proq ishlatiladi. Temir-uglerod qotishmalariga misol qilib, asosan, po Mat va cho‘yanlami keltirish mumkin; 2) rangli metall va qotishmalar guruhi - ularga aluminiy (Al), mis (Cu), nikel (Ni), titan (Ti), magniy (Mg), qo‘rg‘oshin (Pb), rux (Zn), qalay (Sn), oltin (Au), kumush (Ag), platina (Pt), kobalt (Co), xrom (Cr), molibden (Mo), volfram (W) va boshqa metallar hamda ulaming qotishmalari kiradi

METALLARNING TUZILISHI VA XOSSALARI

• Hamma ishlab chiqarilayotgan metallarning taxminan 80-85% ini qora metallar, 15-20% esa rangli metallar tashkil etadi. Metallar fizik-kimyoviy va boshqa xossalari bo‘yicha ham quyidagi guruhlarga boMinadi: 1) magnitli metallar guruhi - ularga Fe, Co, Ni va boshqa metallar kiradi. Bu metallar ferromagnit xossalarga ega. Temir asosidagi qotish­ malar hisoblangan poMat va cho‘yanlar - bosh konstruksion materiallar hisoblanadi; 2) oson metallar guruhi - ularga zichligi 2,75 - 3,0 Mg/m dan katta boimagan metallar kiradi. Bularga misol qilib, aluminiy (Al), litiy (Li), berilliy (Be), magniy (Mg), seziy (Cs) va boshqa metallami keltirish mumkin. Massasi chegaralangan konstruksiyalar uchun qotishmalar sifati­ da, ko‘proq yengil metall va ulaming qotishmalari qoMlaniladi. Eng yengil rangli metall litiy (Li) boMib, uning zichligi - 0.53 Mg/m3 ga teng

METALLARNING TUZILISHI VA XOSSALARI

• anoatda va metallurgiyada turli xil zagotovka, detallar tayyorlash uchun metall tanlashda, uning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, mexanik, fizik-kimyoviy va texnologik xossalarini bilishi, shuningdek, ulardan foydalanish sharoitlarini hisobga olishi zarur. Metall va qotishmalaming tarkibi, tuzilishi bilan xossalari o‘zaro bogMangan holda o‘rganiladi. Bunda metallarning kristall tuzilishi mu­ him ahamiyat kasb etadi. Umuman olganda, atomlaming o‘zaro joylashishiga qarab amorf va qattiq jismlar boMadi. Kristall jismlar qizdirilganda ma’lum temperaturagacha (suyuqlanish temperaturasigacha) qattiq kristall holatda qoladi, bu temperaturadan ozgina koMarilganda esa ular suyuq holatga o‘tishi mumkin. Amorf jismlar qizdirilganda katta temperatura oraligMda yumshaydi: aw al ular qovushqoq boMib qoladi, so‘ngra suyuq holatga o‘tadi. Barcha metallar va ulaming qotishmalari kristall jismlar hisoblanadi. Metallarning kristall strukturasini bayon qilish uchun kristall panjara tu- shunchasidan foydalaniladi. Kristall panjara bu xayoliy fazoviy to‘r boMib, uning tugunlarida metall hosil qiluvchi atomlar (ionlar) joylashadi. Kristallni hosil qiluvchi modda donalari (ionlar, atomlar) fazoda davriy ravishda takrorlanib turadigan ma’lum geometrik tartibda joylashgan boMadi. Amorf jismlarda atomlar fazoda betartib, xaotik tarzda joylashgan. Bunday jismlarga shisha, smola,'kanifol, yelim kabilar kiradi