|
QORA METALLAR HAQIDA
Tabiat va turmushda uchraydigan metallar qora va rangli metallarga bo‘linadi. Qora metallarga cho‘yan va po‘lat kiradi. Ular temir va uglerodning qotishmasidan iborat bo‘ladi. Toza temirdan kam-kam foydalaniladi. List metallar 0,5 dan 2 minggacha qalinlikdagi yupqa metallardan iboratdir. Metall listlari oq va qora bo‘lib, buning sababi ularning yupqa qalin qoplami bo`lishi va bo‘lmasligidir. Qora metall listidan texnik maqsadlarda foydalaniladi. Yupqa oq metallar esa ko‘proq uy-ro‘zg‘or buyumlari uchun ishlatiladi. Qora metallarning asosini temir tashkil qilganligi uchun temir elementi va rudasi haqida qisqacha ma’lumot keltiramiz.
Temir-qadimdan ishlatilib kelingan, lekin uning keng ko‘lamda qo‘llanilishi keyinroq boshlanadi, chunki temir tabiatda erkin holda kam uchraydi. Texnikaning ma’lum darajada rivojlanishi tufayligina uni rudalardan ajratib olishga yo‘l ochildi. Ehtimol, inson dastlab meteorit temirini bilgandir temirning qadimgi xalqlar tilida atalishi bunga dalil bo‘ladi: qadimgi misrliklar tilida «beni-pet» degani «osmon temiri» ma’nosini bildiradi; qadimgi yunoncha “sideros”, lotincha — “sidus” yulduz, osmon jismi bilan bog‘laydilar. Miloddan avvalgi 14-asrlardagi xettlar yozuvida temir haqida osmondan tushgan metall deb eslanadi. Roman tillarida temirning rumocha atalish negizi saqlanib qolgan (masalan, frans. fer, ital. ferro). Miloddan avval 2 minginchi yillarda Osiyoning g‘arbiy qismida temirni rudalardan olish usuli yaratildi; shundan keyin temir Vavilon, Misr, Yunonistonda ham ishlatiladigan bo‘ldi; bronza davrini temir davri egallay boshladi. Temir Yer po‘stida eng ko‘p tarqalgan og‘ir metall. U Yer po‘stining og‘irlik jihatidan 5,1% ini tashkil qiladi. Temirning sanoat uchun ahamiyatli rudalari jumlasiga magnetit (magnit temirtosh) Re3O4 (unda 72%Fe bor), gematit (qizil temirtosh) Fe2O3 (unda 70% gacha Fe bor), getit NFeOa va gidrogetit (limonit) Fe2Oz-N2O (unda 62% ga yaqin Fe bor), siderit FeSOz (unda 48,2%Fe bor) lar kiradi. Tabiiy suvda ham temir birikmalari bo‘ladi. Bulardan tashqari, tabiatda pirit Fe52 ham uchraydi. Mamlakatimizda yirik temir konlari bor. Planetalararo fazodan Yerga tushadigan meteoritlar tarkibida 80—95% Fe va 5—20% № bo‘ladi.Toza temir oq tusli yaltiroq metall. Zichligi 7,874 g/sm3, suyuqlanish temperaturasi 1539°S, qaynash temperaturasi 3200°S ga yaqin. Temir to‘rt shakl o`zgarishga ega (a-, v-, v- va b-temir). Bulardan a-temir hajmi markazlashgan kub shaklida kristallanadi, 769 S ga qadar barqaror, ferromagnit xossaga ega. Bu a-temir o‘zining ferromagnitligini yo‘qotib, paramagnit xossa namoyon qiladi va r- temirga aylanadi, lekin bu vaqtda uning kristallik tuzilishida deyarli o`zgarish bo‘lmaydi. 906°S da r-temir o‘tga aylanadi. 1400S da polimorf o`zgarish sodir bo‘lib, u-temir 6-temirga aylanadi; b-temir 1539°S gacha barqaror bo‘lib,, 1539°S da suyuqlanadi. Temir elektr tokini yaxshi o‘tkazadi, o‘rtacha kimyoviy aktivlik namoyon qiladi. Quruq temir odatdagi passiv element, lekin nam havoda tez zanglaydi. Qizdirilganida temir deyarli barcha metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Kislorod bilan temir steximetrik tarkibga ega bo‘lmagan oksidlar beradi. Temir normal elektrod potensiali manfiy bo‘lgani uchun suyultirilgan kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, kislorodsiz sharoitda ikki valentli temir tuzlarini hosil qiladi; konsentrlangan NMO3 va N25O4Da temir passivlanadi. Temir odatdagi sharoitda ishqorlarda erimaydi. Temir Mendeleyev davriy sistemasining IV davriga mansub a -elementlar (oraliq elementlar) jumlasiga kiradi. Temir o‘z birikmalarida +2, + 3 valentli bo‘ladi, lekin uning —2,0,+4 va +6 valentli mahsulotlari ham ma’lum. Temir turli-tuman birikmalar hosil qiladi. Mas., och yashil tusli temir (II)-sulfat Re5O4-7N2O shaklida kristallanadi ( u temir kuporos deyiladi). Temir kuporos ammoniy sulfat bilan qum tuz (L1N4)25O4-Re5O4-6N2O hosil qiladi. Bu modda Mor tuzi deb ataladi.Temir texnikada asosan cho‘yan va po‘lat holida olinadi. Cho‘yanda 90—93% temir, 2—4% uglerod bo‘ladi. Oltingugurt, fosfor, marganets, xrom, vannadiy kabi qo`shimchalar miqdori cho‘yan hosil qilishda ishlatiladigan rudaning sifatiga bog‘liq. Po‘lat tarkibida 0,3—1,7% uglerod bo‘ladi «yumshoq temir» tarkibida esa uglerod miqdori 0,3% dan kam. Texnikada temir va uning rudalari qora metallar deb ataladi.Temir zamonaviy texnika uchun eng kerakli metallardan biri. Lekin sof temir yumshoq bo‘lgani uchun oz ishlatiladi. Kukun metallurgiya metodi bilan hosil qilingan temir («pishirilgan» temir) juda yaxshi plastik va magnit xossalarga ega. Lekin uglerodli qotishmalarga ega temir va tarkibiga boshqa metallar Qo‘shilgan po‘lat va maxsus markali cho‘yanlar ancha ko‘p qo‘llaniladi. Temir birikmalari sanoatda, qishloq xo‘jaligida, qurilish ishlarida keng qo‘llaniladi. Barcha hayvon organizmlari va o‘simliklarda o‘rta hisobda 0,02% temir bo‘ladi. U asosan kislorod almashinuvi va oksidlanish prosesslari uchun zarur. O‘zida ko‘pgina miqdorda temir to‘playdigan organizmlar (konsentratorlar) ham bor (mas, temir bakteriyalar 17— 20% gacha temir to‘playdi). Hayvon va o‘simliklar organizmidagi deyarli barcha temir oqsillar bilan bog‘langan bo‘ladi. O‘simliklarda temir yetishmasa o‘sishi sekinlashadi va xlorofill hosil bo`lishi kamayadi. O‘simlikda temir ko‘payib ketsa ham zarar qiladi, mas, sholi kam don tugadi. Odam va hayvonlar temirni ovqatdan oladi (jigar, go‘sht, tuxum, dukkakli donlar, non, yorma, lavlagida temir ayniqsa ko‘p bo‘ladi). Odam organizmi uchun bir kecha-kunduzda 60—100 mg temir kerak.Tarkibida temir bo‘lgan dorilar (qaytarilgan temir, temir laktat, temir gliserofosfat, 2 valentli temir sulfat, Blo tabletkasi, feramid, gemostimulin va boshqalar) temir yetishmaydigan kasalliklarda hamda ( quvvat dori sifatida ishlatib kelinadi.
Metallar asosan ikki guruhga bo‘linadi: qora (temir va uning qotishmalari) va rangli (hamma boshqa metallar va qotishmalar). Qora metallar. Bular mashina , mexanizm va boshqa konstruksiyalarni ishlab chiqarish uchun asosiy materiallardir. Ular jahonda ishlab chiqariladigan metallarning 94% ini tashkil qiladi. Toza kimyoviy holda temir ishlab chiqarilmaydi, chunki u past mexanik xossalarga ega. Qora metallarni xossalariga ta’sir etadigan asosiy element bu ugleroddir. Uning qotishmada bo‘lgan tarkibiga qarab, qora metallar cho‘yan va po‘latga bo‘linadi. Cho‘yan-tarkibida 2-6 % uglerod 4% gacha kremniy, 2% gacha marganets, 1,2 % gacha fosfor va 0,2% oltingugurt bo‘lgan temir uglerod qotishma.
Do'stlaringiz bilan baham: |
