Merkantilizm iqtisodiy ta’limoti merkantilizm vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari Merkantilizm iqtisodiy ta’limotining mohiyati

1. Merkantilizm vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
Avvalgi davrdagi iqtisodiy g’oyalarda natural xo’jalik munosabatlariga oid fikrlar ustunlik qilgan. Yangi bozor munosabatlari shakllanishi tufayli, shunga oid iqtisodiy ta’limot paydo bo’ldi, bu merkantilizm ta’limotidir.
«Merkantilizm» iborasi birinchi bo’lib Adam Smitning asarlarida o’z ifodasini topdi. Lug’aviy ma’nosiga ko’ra bu so’z italyancha bo’lib, savdogar mazmuniga ega. Bu so’z yangi ta’limotning mazmun va mohiyatini o’zida aks ettiradi.
Uzoq yillar davomida boylikning, xalq moddiy farovonligining asosi mehnat, yer, dehqonchilik va chorvachilik, hunarmandchilikda deb kelinar edi, biz buni yuqorida ko’rdik. Lekin XV asrga kelib ahvol keskin o’zgardi. Bu ta’limotning kelib chiqishiga bir qancha sosial-iqtisodiy sabablar turtki bo’ldi. Avvalo feodal tuzumning yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining o’sishi, fan va madaniyatning rivoji, ayniqsa, yangi yerlarning ochilishi, buyuk geografik kashfiyotlar, mustamlakachilik tizimining paydo bo’lishi, ayniqsa savdo-sotiqning rivojiga turtki bo’ldi. Noyekvivalent savdo tufayli metropoliya koloniyalar hisobiga beqiyos boyidi. Ana shu o’zgarishlarni asoslab beruvchi iqtisodiy ta’limot - merkantilizm yuzaga keldi va muomala sohasini o’rganish bilan shug’ullandi. Merkantilizm sinfiy jihatdan savdo kapitalini himoya qildi. Shu davrga kelib Yevropada oltin va kumush qahatchiligi boshlandi. Hindistonda nodir metallar ko’p, degan mish-mishlar va u yerdagi mavjud ziravorlar insonlarni yangi yerlar ochish, yangi boylik makonlarini izlab topishga otlantirdi.
Pul vazifasini bajargan nodir metallar (hali qog’oz pul yo’q), ularning ohangrabo kuch-qudrati hammani oyoqqa turg’azdi, insonni o’ylashga, ixtirolar qilishga, harakatga undadi. Oqibatda, suvda kemalar orqali xavfli yo’lga otlanish taraddudi boshlandi, xaritalar tuzildi, kompas kashf etildi, kerakli odamlar, asbob-anjom, suv, oziq-ovqat, qurol-yarog’ to’plandi.
Merkantilistik siyosat ham ishlab chiqildi. Uning bosh vazifasi davlatga ko’proq oltin va kumush keltirish deb aniqlandi. Bu davrda pul sifatida qimmatbaho metallar - oltin va kumush ishlatilgan, shu sababli oltin va kumush zahiralarini ko’paytirish borasida ma’lum iqtisodiy siyosatlar ishlab chiqarildi.
1492 yilda portugaliyalik Xristofor Kolumb uchta kemasi bilan tasodif tufayli Amerika qit’asini ochdi (u o’zini Hindistondaman deb o’ylagan, shuning uchun qit’a nomi boshqa dengizchi - Amerigo Vespuchchiga nasib etdi, tarixning bu xatosini to’g’rilash uchun bu qit’adagi bir davlatga Kolumbiya nomi berildi). Ammo Amerika ko’pchilik o’ylaganidek oltin-kumushga unchalik boy emas ekan. Hindistonni qidirish yana davom etdi va 1498 yilda Vasko da Gama tomonidan ko’pchilik intizorlik bilan kutgan bu diyorga yo’l ochildi. Boshqa dengizchi Magellanning butun dunyo bo’ylab qilgan sayohati tufayli yangi yer, orollar kashf etildi, ular qisqa vaqt ichida Yevropa davlatlarining mustamlakasiga aylantirildi, u yerlarda oltin-kumush konlari ochildi, yangi xom ashyo, ekin, hayvon turlari ochildi, ularning Yevropaga kirishi boshlandi (paxta, makkajo’xori, tamaki, kofe, kakao). Yevropadagi davlatlar o’rtasida (Portugaliya, Ispaniya, Niderlandiya-Gollandiya, Fransiya va Angliya) o’rtasida kurash ham qizidi.
Shakllanib kelayotgan yangi iqtisodiy munosabatlarning rivoji uchun muhim moddiy turtki paydo bo’ldi. Kapitalizmning shakllanishi va rivoji uchun kapitalning dastlabki jamg’arilish jarayoni kuchaydi, unga qulay imkoniyat yaratildi. Ayniqsa savdo rivoj topdi, bosib olingan yerlardagi arzon-garov xom ashyolar Yevropaga oqib kela boshladi, bu yerda tayyorlangan tayyor mahsulotlar esa u yerlarga olib borib sotildi. Savdo kapitalining roli beqiyos o’sdi. Tarixan esa bu kapital umuman kapitalning dastlabki shakli bo’lib qoldi. Undan esa sanoat kapitali ajralib chiqdi.