|
HNO3 + NH3 = NH4 NO3 + Q
Bul geterogen process bolıp, kútá úlken tezlik menen baradı hám neytrallanıw waqtında kóp muǵdarda ıssılıq ajralıp shıǵadı. Sanaatda áne sol ıssılıqtan ónimli paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Kóbinese payda etińan eritpediń kontsentratsiyasın asırıwda ıssılıqtan paydalanıladı.
Ósimlik toqımalarınıń payda bolıwı, onıń ósiwi hám rawajlanıwda 70 ten artıq ximiyalıq element qatnasadı. Olardan eń tiykarǵısı uglerod, kislorod hám vodorod bolıp, ósimlik qurǵaqlay massasınıń 90 % ni quraydı ; olardan eń tiykarǵısı uglerod kislorod hám vodorod bolıp ósimlik ulıwma massasınıń 90% ni quraydı ; 8—9% ósimlik massasın bolsa azot fosfor, kaliy, magniy, altıngugurt, natriy, kalsiy quraydı. Bul on dana element makro-elementler dep ataladı. Qalǵan 1—2 % i bar, temir, mıs, marganes, rux, molibden, kobalt hám basqalardan ibarat esaplanadi. Bular ósimliklerge júdá kem muǵdarda (0, 001—0, 0001%) kerek boladı. Sol sebepli olardı mikroelementlar dep ataladı.
Ósimlikler bul elementlerden uglerod, kislorod hám vodoroddıń kóp bólegin hawa hám suwdan alsa, qalǵanların topıraqtan aladı. Ósimlik alǵan elementleriniń kóplegen bólegi topıraqqa qaytmaydi, ónim menen alıp shıǵıp ketiledi. Mısalı, 1 tonna mákke 14 kg azot, 2, 5 kg fosfor, 3, 5 kg kaliy, 1, 5 kg altıngugurtni topıraqtan ózi menen birge alıp ketedi. Topıraq elementleriniń talay bólegi suw menen juwılıp ketedi hám topıraq komponentleri menen óz-ara tásirlesip ósimlik ózlestira almaytuǵın jaǵdayǵa keledi. Nátiyjede egiletuǵın jerlerde ósimlik azıǵı deficitligi payda boladı, topıraq ónimliligi azayıp ketedi. Eger áne sol joǵatılǵan elemenetlar ornı topıraqqa tóginlew menen toltırıp turılmasa, hasıldarlıq keskin azayıp ketedi.
Sol sebepli de tógin óndiriske úlken itibar beriledi. Tógin isletiw sebepli awıl xojalıq eginleriniń zúráátliligin 50-60 % ge shekem asırıw múmkin boladı. Mısalı, planetamızda alınatuǵın azıq-túliktiń shama menen sherek bólegi, paxtanıń bolsa teń " yarımı tek tóginler ornına alınıp atır. Tóginler quramındaǵı azıqa elementleri, ásirese, azot, ósimliklerdi mineral azıqlanıwında úlken rol oynaydı (1-keste). Ol belok hám nuklein kislotaları quramına kiredi. Azot ósimliklerde fotosintez procesin ámelge asıratuǵın element — xlorofill quramına da kiredi. Qaysıki, ósimlikler onıń járdeminde anorganik elementlardan organikalıq elementlardı sintezlaydi.
Fosfor ósimliklerdiń dem alıwı hám kóbeyiwinde úlken rol oynaydı. Ol ósimliktiń turmısında zárúrli áhmiyetke iye bolǵan elementlar (fermentler, vitaminlar hám basqalar ) quramına kiredi. Ásirese, ol urıwlarda uchrovchi quramalı belok -nukleoproteidlar quramına kiredi.
Nasliy belgilerdi saqlawshı hám naslden-naslge ótkeriwshi xromosomalar nukleoproteidlardan shólkemlesken boladı. Fosfor donli eginlerdiń dán muǵdarınıń kóp bolıwında tiykarǵı rol oynaydı. Ol ósimliklerdi suwıqqa, qurǵaqlıqqa shıdamlligini asıradı hám tiykarǵı elementlardı kóbeyiwine unamlı tásir etedi. Mısalı, kartoshkada kraxmalni, qant láblebinde saxarozani artıwına alıp keledi.
Kaliy ósimlikte keshetuǵın turmıslıq processlerdi tuwrılap turıwda zárúrli rol oynaydı. Ol ósimlikte suw rejimin jaqsılaydı, uglevodlar payda bolıwı hám elementlar almasinuvida qatnasadı. Qurǵaqlay ósimlik poyasi quramında 4—5% ge shekem, japıraqlardı janıwınan qalǵan kúl quramında 30—60% ge shekem kaliy boladı. Mineral tóginler tiykarınan awıl xojalıǵında, hasıldarlıqtı asırıw maqsetinde egisliklerine salıw ushın isletiledi. Tógin isletiletuǵın ekinshi tiykarǵı tarawdıń bul ximiya sanaatı bolıp tabıladı. Ásirese, natriy hám kaliy duzları, mısalı, CI, KC1 lar. Soda, xlorid kislota, potash, o'yuvchi natriy, o'yuvchi kaliy islep shıǵarıw ushın shiyki zat bolıp tabıladı. Na2 SO4 bolsa shıyshe, natriy sulfid, ftorid, kaliy hám natriy dixromat, natriy fosfat óndiriste shiyki zat esaplanadı.
Metallurgiya salasında tóginler kónni bayıtıwda, metallarni suyıqlantirishda, elektroliz jolı menen metallar alıwda, metall maydanına qayta islewde, metall hám eritpelerdi sabıwda isletiledi. Ásirese, natriy sulfat shıyshe alıwda tiykarǵı shiyki zat esaplanadı.
Tóginlerdiń klasslarǵa bóliniwi
Tóginler kelip shıǵıwı, qollanıw tarawı, quramı, ózgeshelikleri hám olinish usıllarına qaray klasslarǵa ajratıladı. Barlıq tóginler ekige:
1) tikkeley (ósimlikti azıqlanıwı ushın isletiledi);
2) tikkeley bolmaǵan (topıraqtı ximiyalıq meliorizatsiyasi, pH ni tuwrılaw ushın isletiledi) tóginlerge bólinedi.
Kelip shıǵıwına qaray tóginler mineral, organikalıq, organo-mineral hám bakterial tóginlerge bólinedi. Mineral tóginler tiykarınan mineral duzlar bolıp tabıladı (biraq oǵan organikalıq element karbamidni da kirgizedıler). Organikalıq tóginlerge tezek, torf, jasıl ósimlikler, kompost, iplas hám basqalar kiredi. Bakterial tóginler quramında topıraqta ósimlik ózlestira alatuǵın azıqa elementlerin jıynawshı mikroorganizmlar uslaydı. Mısalı, tuganak bakteriyaları nitrogenaza fermenti atmosfera azotini birikpe halǵa ótkerip toplaydı yamasa organikalıq birikpelerdi bólekleytuǵın fosfobakteriyalar organikalıq birikpeler quramındaǵı fosforni ósimlik ózlestira alatuǵın jaǵdayǵa keltiredi. Jerimiz atmosferasında 4∙1015 tonna azot bar, yaǵnıy hár 1 ge jerge hawa daǵı 80 mıń tonna azot tuwrı keledi. Bul 1 ge jerge egilgen ósimlik menen shıǵıp ketetuǵın azot muǵdarınan million ret kóp bolıp esaplanadı. Dukkakli ósimlikler quramında jasawshı azot bakteriyaları atmosfera azotini biriktirganda baratuǵın reaksiyanı ulıwma halda tómendegishe jazıw múmkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
