"menejment va iqtisodiyot"

1.3.   Menejment nazariyalarining rivojlanish bosqichlari. 
 
Boshqarish  nazariyasining  dastlabki  kurtaklari  qadim  zamonlarga  borib 
taqaladi,  Yu.Tsezar,  A.Makedonskiy,  Turkistonda  esa  o`rta  asr  davrida  Amir 
Temur  hukmronligi  vaqtidan  boshlab  shakllana  boshlagan.  Dastlabki  paytlarda  u 
oddiy  bo`lib,  asosan  harbiy  tavsifga  ega  edi.  O`sha  davr  menejerlari  harbiy 
intizomni  o`rnatish  maqsadida  odamlarni  jazo  bilan  qo`rqitish,  har  qanday  buyruq 
va  farmonlarga  so`zsiz  itoat  etish  kabi  usullarni  qo`llaganlar.  Bunday  boshqaruvga 
mehnat  resurslaridan  foydalanish,  ulardan  iloji  boricha  ko`proq  qo`shimcha  
qiymat  undirishning  g’oyatda  samarali  usuli  deb  qaralgan.  Amir  Temur  davrida 
markazlashgan,  intizomli  davlatning  barpo  etilganligiga  ham  Sohibqironning  o`z 
qo`l  ostidagilarni  «qo`rquv bilan umid o`rtasida ushlash» bo`yicha boshqargani 
sabab bo`lgan. 
Kapitalizm  tuzumining  boshlang’ich  davrida  tadbirkor  –  mulk  egasi  ishlab 
chiqarishni  o`zining  shaxsiy  tajribasiga  tayanib  boshqargan.  XYIII  asrning 
oxirlarida  Angliyada  bo`lgan  sanoat  inqilobi  boshqaruvga  bo`lgan  qiziqishni 
yanada  kuchaytirdi  va  boshqaruv  xodimlarini  tayyorlashga  alohida  e`tibor  berila 
boshlandi.  Ammo  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XX  asr  chegarasida  texnika  va 
texnologiyaning  takomillushuvi,  ishlab  chiqarishning  keskin  o`sishi  boshqarishni 
murakkablashtirib  yubordi  va  uni  maxsus  bilimlarni  talab  etuvchi,  faoliyatning 
maxsus  sohasiga  aylantirdi.  Ushbu  muammolarni  hal  etish  uchun  boshqaruv 
sohasidagi  tajribani  umumlashtirish,  ishlab  chiqarish  va  xodimlarni  boshqarishning 
samarali  usullarini  izlashga  olib  keldi.  Natijada  boshqaruv  to`g’risidagi  ilm,  fan 
vujudga  keldi.  O`sha  davrdan  to  bugungi  kunga  qadar  boshqaruv  ta`limotida 

---

13 
 
quyidagi  to`rtta  yo`nalish  evolyutsion  tarzda  rivojlangan  va  o`zining  tegishli 
hissasini  qo`shgan: 
1.  Ilmiy menejment maktabi. Ilmiy menejment maktabining namoyandasi (570-
632  y)  Payg’ambarimiz  Muhammad  Mustafo  Sallollohi  Alayhi  Vasallam,  u 
kishining  turli  maktablarni  boshqaruv ta`limotiga  qo`shgan hissasi: 

  Boshqaruvning  diniy  ta`limotga  asoslangan nazariy  tamoyilini  yaratdi. 

  Ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  muvofiqlashtirishga  intilishlar  orqali  boshqarish 
san`atini  mukammal  egallashga  xizmat  qiluvchi  ta`limotlar  (Qur`oni  Karim
1
, 
hadislarning
2
)ning  tizimini  yaratdi. 

  O`z  davrining  siyosiy-goyaviy  shart-sharoitlarini  yaxshi  tushungan,  xalqlar  va 
elatlarni  islom  ta`limotlari  asosida  diniy,  siyosiy,  g’oyaviy  jihatdan  birlashtirish 
yo`lida  yagona-payg’ambar. 

  Boshqarishning  murakkab,  chigal  voqea-hodisalarini,  ijtimoiy  hayotni  biron 
qolipga  solish,  uni  nazorat  qilish  uchun  shariat  qonunlari  turkumlariga  asos 
soldi va h.k.z.  
 
Ilmiy  menejment  maktabining  yana  bir  namoyandasi  Amir  Temur  (1340-
1400 yillar). 

  Mamlakatni  idora  qilish  va  saltanatni  boshqarish  uslubi,  strategiyasi  va 
taktikasini  joriy  qildi. 

  XIY-XY  asrlar  voqealari  va  ijtimoiy  hayotni  o`zida  aks  ettirgan  qimmatli  asar 
Temur tuzuklari
3
ni  yaratdi.  

  Kuchli  davlatni  barpo  etish,  davlat  hoqimiyatining  qaysi  ijtimoiy  toifalariga 
tayanishi,  mansabdor  shaxslarni  ularning  sifatlariga  ko`ra  tanlash  va  vazifalarga 
tayinlash  borasida amaliy  jihatdan  mukammal  bo`lgan ta`limotni  yaratdi. 

  Buyuk  davlat  arbobi,  dunyoviy  bilimlarning  sohibi  bo`lgan  Sohibqiron 
markazlashgan  davlatni  barpo  etishi  orqali  o`rta  asrlarda  buyuk  shaxslar  etishib 
chiqishi  uchun moddiy, siyosiy, g’oyaviy zaminni  yaratdi.