"menejment va iqtisodiyot"

Bahoni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidagicha: 
1.  Iqtisodiy xarajat  darajasi; 
2.  Tovarlarning  naflilik  darajasi; 
3.  Tovarga bo`lgan talab va uning  taklifi; 
4.  Raqobat shakllari  va usullari; 
5.  Tovarni iste`mol  qilish  vaqti. 
Raqobat  cheklangan  bozorlarda  (sof  monopoliya,  monopolistik  raqobat,  
oligopoliya)  ishlab  chiqaruvchilarning  o`rni  bozor  narxlarini  belgilovchi  muhim 
omillardan  hisoblanadi.  Monopoliya  sharoitida  bozorda  bir  turdagi  mahsulotlar 
taklif  qilinishi  sababli  baho ustidan to`liq nazorat amalga  oshiriladi. 
Bu 
degani 
monopolist  ishlab  chiqaruvchilarning  narx  belgilashdagi 
hukmronligi,  iste`molchi  daromadlari  cheklangani  bo`lib,  to`qnash  keladi.  O`rnini 
bosuvchi  tovarlarning  mavjudligi  ham  ularning  baho  belgilashdagi  mutlaq 
imkoniyatini  cheklaydi. 
Oligopoliya  sharoitida  esa  alohida  ishlab  chiqaruvchilar  (sotuvchilar)  bir-
biriga  bog’liq  bo`lganliklari  sababli  baholarni  mustaqil  belgilashga  botina 
olmaydilar.  Faqat baho belgilashda yashirinchа  kelishishlari  mumkin. 
Bozor  iqtisodiyotiga  o`tish  jarayonida  bahoning  roli  va  ahamiyati  beqiyosdir. 

---

72 
 
Bozor  iqtisodiyotining  asosiy  belgilaridan  biri,  narxlarning  liberallashuvi,  narx-
navoning  erkin  shakllanishidir.  Tovarlar  narxi  bozordagi  talab  va  taklifga  qarab, 
xaridor  bilan  sotuvchining  savdolashuvi  asosida  yuzaga  keladi.  Kelishilgan  narxlar 
esa  bozor  munosabatlariga  xizmat  qiladi.  Narx  pul  bilan  o`lchanadi.  Bozor 
iqtisodiyoti  pulsiz  bo`lishi  mumkin  emas.  Pul  esa  iqtisodiy  munosabatlarning 
asosiy  vositasi  bo`lib,  iqtisodiyotda  o`ta  muhim  rol'  o`ynaydi.  Pul  munosabatlari 
bozor  iqtisodiyotining  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Pul  oboroti,  pul  emissiyasi, 
qadri-qimmati,  inflyatsiya,  valyuta  kursi  kabi  hodisalar  iqtisodiy  vaziyatning 
ko`zgusi  hisoblanadi.  Bozor  iqtisodiyotida  tovar  taqchilligi  bo`lmaydi,  shu 
sababdan  bozorda  ishlab  chiqaruvchi  emas,  balki  iste`molchi  (xaridor)  o`z  izmini 
o`tkazadi,  tovar  va  xizmatlarni  sifati  va  narxiga  qarab  tanlab  olish  imkoniyatiga 
ega  bo`ladi.  Baho  shakllanishida  raqobat  muhim  o`rin  tutadi.  Raqobatda  yutib 
chiqish  yoki  yutkazish  bahoni  belgilashga  ham  bog’liq.  Raqobatlashuv  jarayonida 
xaridor  ko`p  bo`lsa,  yuqori  narx  tashkil  topadi.  Agar  sotuvchilar  ko`p  bo`lib,  ular 
raqobatlashishsa, past baholar vujudga keladi. 
Raqobat  kurashida  xarajatlarni  qoplamaydigan,  binobarin,  zarar  keltiradigan 
o`ta  past  baholar  ham  paydo  bo`ladi.  Ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirish, 
xo`jalikni  oqilona  yuritish  esa  moliyaviй  aloqalar  va  qiymat  qonunlaridan   
foydalanishni    talab  qiladi.  Ayrim  buyumlarning  bahosini  o`zgartirish  evaziga 
davlat  ularga  bo`lgan  ehtiyojni  hamda  ularni  xarid  qilishni  boshqaradi.  Jumladan, 
inson  sog’liqiga  putur  yetkazuvchi  mahsulotlarning  narxini  oshirish  evaziga  ularni 
xarid  qilinishini  chegaralash,  ba`zi  oziq-ovqat  mahsulotlarining  narxini  me`yorda 
ushlab turish  orqali ehtiyojlarni  to`laroq qondirish bunga dalil  bo`la oladi.