Menejment nazariyasi

2. 
«Toshkent yog‘-moy ko m binati» qo‘shma korxo- 
nasining boshqaruv tizim i haqida m a’lum ot
Tashkilotning boshqaruv tuzilishi:
«Toshkent yog'-moy kombinati» qo‘shma korxonasi yuridik 
shaxs m a’qom iga ega bo'lib, davlat tom onidan boshqariladi. 
«Toshkent yog'-moy kombinati» qo'shma korxona bo'lganligi sababli, 
«Toshkent yog'-moy kombinati» qo'shma korxonasining 2000-yil-

---

da tasdiqlangan va Toshkent viloyati Toshkent tumani hokimining 
2000-yil 10-mayidagi 305-sonli qarori bilan ro'yxatdan o‘tgan nizo- 
mining «v» bandiga asosan ish yuritiladi. «Toshkent yog‘-moy kom- 
binati» qo‘shma korxonasi Nizomining «v-17» bandida yozilishicha, 
qo'shma korxonaga 25 yoshga to‘lgan, iqtisodiyotda tegishli mala- 
ka va ish tajribasiga ega bo'lgan, muomalaga layoqatli xo'jalik 
a’zolaridan biri rahbarlik qilishi mumkin.
«Toshkent yog‘-moy kom binati» qo'shma 
korxonasining boshqaruv shakli

---

3. 
«Toshkent yog‘-moy kombinati» qo‘shma korxonasi- 
ning marketing tadqiqotlari haqida m a’lum ot
3.1. 
M a rk e tin g ta d q iq o tla r i tiz im id a iste’m o lc h ila r xatti- 
h a r a k a t in i o 'rg a n is h
Marketing tadqiqotlari tizimida iste’molchilar xatti-harakatini 
o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Iste’molchi o'ta murakkab 
shaxs sanalib, uni o'rganishda potentsial iste’molchilarning hozir­
gi va kelgusidagi zaruriyatlarini, ehtiyojlari va istaklarini o'rganuvchi 
iqtisodiy usullar tizimi, did va istaklaridagi o'zgarishlarga, umu- 
man bozorda iste’molchining xatti-harakatiga ta’sir qiluvchi omil- 
larni aniqlash, qondirilmagan ehtiyojlari sababini aniqlash psixologik 
usullar yordamida amalga oshiriladi.
Iste’molchi tomonidan tovarni baholash ikkita bosqich orqali 
amalga oshiriladi:
1. Maslou nazariyasiga ko'ra, ehtiyojlar muhimligi darajasiga 
ko'ra. Motivlik holati qanchalik yuqori pog'onada bo'lsa, shuncha- 
lik tovar tavsiflarining yashash uchun zarurligi yuqori bo'ladi.
2. Iste’molchi shaxsiy xususiyatiga asosan bitta m otivlik 
pog'onasida yotuvchi tovar tavsiflarining ierarxiyasiga ko'ra.
Biz o'rganayotgan tarmoq mahsulotlari, ya’ni go'sht va sut 
mahsulotlari ikkala bosqichda ham yuqori o'rinlarni egallaydi.
Shu boisdan. biz o'z tadqiqotlarimizda ushbu holatni hisobga 
olgan holda, go'sht va sut mahsulotlari iste’molchilarining o'zlarini 
tutishlarini o'rganishda tanlab kuzatish, anketa-so'rov usullaridan 
foydalandik.
Hozirgi zamon marketingida shaxsiy tavsiflar va iste’molchi 
xatti-harakatining bog'liqligiga asoslangan psixo-jo'g'rofiy seg- 
mentatsiya usuli keng qo'llaniladi. Shuni ta’kidlash joizki, biz- 
ning amaliyotimizda oziq-ovqat mahsulotlari bozorida iste’molchilar 
xatti-harakatini tadqiq etish borasidagi uslubiyotlar va zaruriy 
ma’lumotlar yetarlicha emas.
Tadqiqot jarayonida ovqatlanishga umumiy tarzda munosabat 
m asalasidagi savolga javob berish so'ralib, alohida maxsus 
so'rovnoma ishlab chiqildi va yuzma-yuz usulda so'rov tashkil etildi.

---

Ushbu usul respondentga bevosita murojaat qilib, uning xulq-atvori, 
harakatdan ko'zlangan niyatlari, o'tgan davrda qilgan va hozir 
qilayotgan ishlari, kelajakka mo'ljallangan rejalari to'g'risida batafsil 
m a’lumot olish imkonini beradi. Ayniqsa, kishining his-tuyg‘ulari, 
kechinmalari, harakat motivlari to‘g ‘risida ma’lumot to'plash kerak 
bo'lganda bu usul samarali hisoblanadi.
Tadqiqotning muvaffaqiyatli chiqishi, avvalo, tayyorgarlik ish- 
larining sifati, ekspertlar (respondentlar) bilim darajasi, natijalarga 
ishlov berishda qo'llaniladigan usul va baholash mezonlariga 
bog‘liqdir. E ’tiborli tomonlardan biri shundaki, birinchi navbatda 
tadqiqotchi o'z maasadini to‘g‘ri yo'naltira bilishi va savollarning 
sodda bo'lishiga erishishi lozim bo’ladi. Tadqiqotchi respondentga 
savol berishdan oldin o‘zi bir nechta savollarga javob topishi zarur 
bo'ladi. Ular quyidagicha:
savolni kimga yoki kimlarga bermoqchi; 
respondent savollarga javob berishni xohlaydimi yoki yo'qmi; 
respondent qo'yilgan savollarga javob bera oladimi yoki yo'qmi; 
respondent haqqoniy javob berishi uchun savollarni qay yo'sinda, 
qay tarzda va qay shaklda berish kerak;
Ekspertlarga talabgorlikka to'g'ri kelishini tahlil qilishning usullari- 
dan biri maxsus anketa (so'rovnoma)larni tayyorlash hisoblanib, 
unda ko'rsatilgan savollarga javob bera borib, talabgor chuqur 
bilimdonligini hamda analitik qobiliyatini namoyon etmog'i lozim. 
Olingan javoblarni baholash uchun sonli shkaladan foydalaniladi.
Tadqiqot davomida Toshkent viloyati va Toshkent shahridagi 
oziq-ovqat mahsulotlari iste’molchilarining xatti-harakati motivini 
o'rganishga kompleks holda yondashildi. Marketing tadqiqotlari 
tasodifan tushib qolgan telefon abonentiga so'rovgina emas, balki 
anketa-so'rov, fuqarolardan intervyu olish hamda oziq-ovqat 
do'konlaridagi xaridorlarning o'zlarini tuta bilishlarini tanlab kuza- 
tish bo'yicha muallif tomonidan ishlab chiqilgan maxsus uslubiyot 
asosida olib borildi. Respondentlarga ko'plab savollar berilib, ular 
orasida 8 tasi asosiy hisoblandi. Tadqiqot tashabbus va bog'liq 
bo'lmagan tavsifga egadir.
Tadqiqot jarayonida 10 turdagi iste’molchilar guruhi ajratildi. 
Ularni biz ovqatlanishga umumiy tarzdagi munosabati nuqiai-nazari-

---

dan quyidagicha nomladik: «ratsionalistlar», «ochlar», «pozitivistlar», 
«gurmanlar», «ritualistlar», «topqirlar», «erkinlik shaydolari», «oshxo- 
nani yoqtirmaydiganlar», «kashshoflar», «aniqlay olmaydiganlar». 
Respondentlarga so'rovnomada ko'rsatilgan: «Ovqat-bu...» savoli- 
ga javob berish talab etildi.
Olingan ma’lumotlarga qayta ishlov berishda «ekspert-omil» 
matritsasi tuzilib, unga har bir ekspert tomonidan so'rov varag'ida 
qo'yilgan javoblar qo‘yiladi.
Olingan m a’lumotlar yog' mahsulotlari bo'yicha marketing strate- 
giyasini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, quyidagi xu- 
losalarga olib keladi:
iste’molchi bozorda erkin tanlash huquqiga ega; 
turli oziq-ovqat iste’molchilarining ushbu mahsulotlarni qabul 
qilishlaridagi xususiyatli tomonlarni - go'sht va sut mahsulotlari- 
ga talab va taklifni shakllantirishda maxsus marketing uslublari 
qo'llashni talab etadi;
bozor munosabatlariga o'tish daromad bo'yicha aholining tabaqa- 
lanishiga olib keladi;
o'tish davrida jamiyatdagi o'zgarishlar hamda iste’molchilar 
xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarni hisobga olish har bir marketing 
strategiyalarini ishlab chiqish asosi hisoblanadi.
Olingan natijalar yog' mahsulotlari iste’molchilarining psixologik 
suratini yaratish imkonini beradi.
Shunday qilib, yog' mahsulotlari bozori kon’yunkturasi va unda- 
gi iste’molchilarining xatti-harakatini o'rganish shu xulosaga olib 
keladi-ki. iste’mol bozori yog' mahsulotlariga to'yinmagan, ularni 
iste’molchilarga o'z vaqtida samarali yetkazib berish tashkil etil- 
magan, bunga tizimli yondashuv amalga oshirilmagan, ishlab chiqari- 
layotgan mahsulot assortimenti keng emas, iste’molchilar mah- 
sulotlarning iste’mol qiymati bilan bog'liq bir qancha sifat tavsiflari- 
ga yuqori talab qo'ymoqdalar.
Har bir xo'jalik o'z mijozlarini tahlil qilish yo'li bilan, oldiga 
qo'yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda, mijozlar bozorining 
iste’mol bozori, ishlab chiqarish bozori, vositachi savdogarlar 
bozori, davlat muassasalari bozori va xalqaro bozor kabi turlari- 
dan qaysi birida faoliyat yuritishni hal qilishi lozim. Yog' mahsulot-

---

lari ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi xo'jaliklar faoliyatining tahlili 
shuni ko‘rsatadi-ki, hozirgi paytda ular, qoidaga ko‘ra, raqobatchilar 
faoliyati tahlili bilan shug'ullanmaydilar. Ularning ko'pchiligi esa 
oziq-ovqat mahsulotlari bozorida raqobat borgan sari kuchayib bora- 
yotgan bo‘lsa-da, o'z raqobatchilarini ta’nimaydilar ham. Shu sabab­
li bugungi kundan boshlaboq mazkur xo'jaliklar amaliyotiga raqo­
batchilar xatti-harakatlariga javob qaytarish usullarini ishlab chi- 
qishga imkon beruvchi raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish usullarini 
joriy etish kerak. O ’zbekiston Respublikasi va uning mintaqalari uchun 
raqobatchilar faoliyatini tahlil qilishning to'liq uslubiyoti hali ishlab 
chiqilmagan. Shu sababli mavjud tadqiqotlar va bizning takliflari- 
mizni inobatga olgan holda tahlil qilishning blok-sxemasini tavsiya 
qilamiz.
Muomala doiralarini ko'rib chiqish marketing muhiti tuzilma 
tavsifining zarur tarkibiy qismidir. Gap shundaki, yog* mahsulot­
lari ishlab chiqaruvchi har bir korxona quyidagi guruhlarga bir- 
lashtirilishi mumkin bo'lgan muomala doiralari qurshovida faoliyat 
yuritadi:
birinchidan, moliyaviy tashkilotlar (tijorat banklari, fond birjalari, 
aksiyadorlar, brokerlik firmalari);
ikkinchidan, davlat tashkilotlari va muassasalarining muomala 
doiralari (xo'jalik faoliyatiga m a’muriy usullar bilan ta’sir ko'rsa- 
tuvchi guruhlar);
uchinchidan, ommaviy axborot vositalarining muomala doiralari 
(gazeta, jurnal, radio va televidenie);
to'rtinchidan, fuqarolarning xatti-harakat guruhlari (jamoatchi- 
lik, iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati); 
beshinchidan, mahalliy muomala doiralari; 
oltinchidan, tuman, shahar va qishloqlar aholisi misolida keng 
xalq ommasi;
yettinchidan, ichki muomala doiralari (xo'jalikning ishchi va 
xizmatchilari).
Harakatdagi korxonalar o'zgaruvchan bozor iqtisodiyoti sharoiti- 
da o'z yashovchanligini ta’minlash maqsadida kuchli va ojiz to- 
monlarini har tomonlama tahlil qilishi lozim. Ushbu tahlilni amalga 
oshirish uchun SWOT-tahlil usulidan foydalaniladi.

---

Ushbu usulga asosan, korxonaning kuchli (S) va ojiz (W) 
tomonlari, imkoniyatlari (0 ) va xavflari (T) aniqlanadi.