Менежмент. Маркетинг

5.2. Amaliy topshiriqlar.

1-Topshiriq: O‘zimizcha quyidagi chizmani faraz qilaylik. Kichik firma o‘zining bozor maydonida yakka hokim bo‘lsin, deylik. Uning mahsulotiga bo‘lgan talab vazifasi haqidagi axborot umumiy xarajatlar jadvalda kiritilgan.

Jadval

^{Maxsulotni turli ishlab chiqarishdagi narxi va umumiy xarajatlari}

Ishlab chiqarish, dona(Q)	Bir donasining narxi mln. so‘m(R)	Umumiy xarajatlar mln. so‘m(S)
100	10	20
200	9	21
300	8	22
400	7	23
500	6	24
600	5	25
700	4	27
800	3	30

Quyidagilar aniqlansin: mahsulotni qanday ishlab chiqarilishida monopolist daromadni eng yuqori miqdorga ko‘taradigan holatni ko‘rsating?
2-Topshiriq:

1. 
   Masala. Marketing tadqiqotini o‘tkazish natijasida, kinoteatr chiptalariga bo‘lgan talab quyidagicha aniqlanadi.
   
2. 
   
   

CHipta narxi(so‘m)						SHaxsga sotiladigan chiptalar(talab), dona
CHipta narxi variantlari						CHipta soni variantlari
1	70	135	30	215	300	1	300	300	350	300	300
2	60	122	40	250	350	2	400	400	410	400	400
3	50	126	50	220	320	3	500	500	520	500	500
4	40	195	60	210	320	4	600	600	640	600	600
5	30	200	70	225	310	5	700	700	770	700	700

Kinoteatrdagi o‘rindiqlar 700 kishini sig‘diradi, barcha o‘rindiqlar qiymati 1 seansga ketadigan xarajatlar: fil’m prokati uchun to‘lov 12000 so‘m; zal ijarasi 2500 so‘m; kinomexaniqning ish haqi 2500 so‘m. Nazoratchilarga eng foyda keltiradigan narxi qanday bo‘lish kerak?

Bir seans uchun eng ko‘p foyda qancha bo‘ladi?

Echilishi: yechilishni har-xil narxda tushadigan foydani ko‘rsatuvchi jadvalda ko‘rsatish qulayroq.

CHipta narxi	Sotiladigan chiptalar soni(1 seans)	Tushum	Doimiy xarajatlar	Foyda
70	3000	21000	22000	-1000
60	4000	24000	22000	+2000
50	5000	25000	22000	+3000
40	6000	24000	22000	+2000
30	7000	21000	22000	-1000

Tushum chipta narxining, sotiladigan chiptalar soniga ko‘paytirish orqali topiladi. Doimiy xarajatlar 1 seansga ketadigan jami xarajatlar yig‘indisiga teng. Bundan kelib chiqib:

1. eng ko‘p foyda keltiradigan chipta narxi (max) maksimal tushum va maksimal foyda beruvchi 50 so‘mni tashkil qiladi. U maksimal tushum 25000 so‘mga tegishli.

2. Maksimal foyda esa 25000-22000 = 3000 so‘mga teng bo‘ladi.

Javob: eng samarali chipta narxi 50 so‘m, maksimal foyda 1 seans uchun =3000 so‘m.

5.3. Qo‘shimcha topshiriqlar.

Internet tarmog‘idan mazkur mavzuga doir ma’lumotlar to‘plash va qisqacha muhokama qilish. www.google.uz, www.usda.gov, www.imf.org, www.gov.uz, www.mse.be, www.uz, www.uzreport.uz, www.referat.uz

6. Topshiriqlarning talabalar tomonidan bajarilishi nazorat qilish va yo‘l-yo‘riqlar berish.

7. Topshiriqlarni echishning asosiy natijalari bo‘yicha xulosa va takliflar.

8. Savol-javoblar.

9. Uyga vazifa.

9.1. O‘tilgan mavzuni takrorlash.

9.2. Berilgan tushunchalarga izohlar yozish.
12-amaliy mashg‘ulot: Marketingda sotish va rag‘batlantirish siyosati(2 soat).

1. Darsning maqsadi: Tovarlar harakati, tovarlarni tarqatish xususiyatlari, tovarlarni tuzilishi va harakat funksiyalari, tovar tarmoqlarining samaradorligini baholash yo‘llari, chakana va ulgurji savdolarni mohiyati, tovarlarni sotishning yangi turlarini, uslublarini, shakllarini zamonaviy fan texnika texnologiyalari bilan te’minlash yo‘llarini talabalarga o‘rgatish.

2. Darsning rejasi:

1. 
   Tovarlarni tarqatish tarmoqlari xususiyatlari va ularni tuzilishi.
   
2. 
   Tovar xarakati funksiyasi.
   
3. 
   Tovar harakati tarmoqlari samaradorligini baholash.
   
4. 
   Vositachini tanlash va sotish tarmog‘ini shakllantiruvchi omillar.
   

Marketingning eng muxim va ajralmas tarkibiy qismi maxsulotni sotish va taqsimlash xisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuktai nazardan eng murakkab vazifa - ishlab chiqarilgan maxsulotni iste’molchiga etkazish xal etiladi.

Sotish siyosati iste’mol tovarlarini etkazib berishning extimol tutilgan varintlari taxlili va uning maxsulot taqsimotining xamma shaxobchalarida eng yuksak xo`jalik samarasiga erishishini ta’minlaydigan makbul variantni ishlab chiqish bilan shugullanadi. Firma tanlangan taqsimot yo‘li marketing bo‘yicha kolgan jami boshqa yechimlarga ta’sir ko`rsatadi - narxlar, transport tashkilotlari bilan shartnoma tuzish, reklama xizmati, uz savdo nuktalarini ochish va xokazolar shu jumlaga kiradi. SHu sababli raxbariyat taqsimot yulini tanlashga bugungina emas, balki ertangi tijorat muxitini xam kuzlab ish tutishi zarur. Xozirgi davrda taqsimot jarayoni maxsulot tayyorlashning tabiiy ravishda davomiga aylanib ketgan.

Faqat bozorga ixtisoslashgan vositachi (taqsimot)ning kirib kelishi ayriboshlash jarayonini tubdan uzgartirib yuboradi. Ilgarigi ishlab chiqaruvchilar endi zarur tovarlarni bir joyda sotishlari va ayni paytda uzlariga zarur tovarlarni xarid qilishlari mumkin edi. Taqsimot kanalining asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: axborot – bu marketing tadqiqotlari natijasida olingan ma’lumotlar va marketing muxiti tugrisidagi axborotlarni uz ichiga oladi, siljitish – maxsulot taklifiga oid ishontiruvchi axborotlarni reklama va boshqa vositalar orkali tarkatish, aloqa – kerakli xaridorlarni topish va ular bilan aloqa urnatish, muvofiklashtirish – talab va taklifni bir-biriga moslashtirish, mulokotlar – maxsulotni narxi, etkazib berish sharti va taklifning boshqa punktlari bo‘yicha mulokotlar utkazish, jismoniy taqsimlash – tovarni transportirovka qilish va saklash, moliyalashtirish – kanal faoliyatini ta’minldashga bog`liq xarajatlarni koplash, tavakkalchilik – maxsulotni sotib olib keyinchalik zarar bilan sotish.

Tovarlarning tugridan - tugri ishlab chiqaruvchi tomonidan sotishining yaxshi tomonlari va kamchiliklari xam bor. Firma uz maxsuloti savdosini tula nazorat kiladi. Bunday usul bilan oddiy assortimentli toyvorlaridan ko‘mir, o‘tin, neft maxsulotlari, tez buziluvchi non, sut, gusht va xokazolar sotilishi afzalrok xisoblanadi. Ammo kolgan tovarlarni sotishda mustakil ulgurji va chakana savdo firmalarining katnashishi jaxon tajribasida sinalgan samarali yuldir.

Savdo qilishning yangi turlariga internet, elektron pochta, tugri marketing, franchayzing va boshqalarni kiritish mumkin.

Internet orkali savdo qilish xozirgi paytda zamonaviy savdo qilish tugri xisoblanadi. Juda kup firmalar internetda maxsulotlarini taklif kiladilar. Iste’molchilar uzlariga kerakli maxsulotni uzlarining komp’yuteri orkali buyurtma berib sotib olishlari mumkin. Tugri marketing – bu xaridor bilan turli vositalar bilan tugridan-tugri mulokot bo‘lib, xaridorni maxsulotni sotib olishga ishontirishdan iboratdir.

AQSHda chakana savdoning 50 % qismi franchayzing tizimi orkali amalga oshiriladi.

Xozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usulari kullaniladi:

• 
  tovarni peshtaxta orqali sotish
  
• 
  tovarni xaridor o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda sotish
  
• 
  tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotish
  
• 
  tovar na’munalarini ko‘rsatib sotish
  
• 
  tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish.
  

3. Darsning ta’minoti:

Adabiyotlar ro‘yxatidan foydalaning.

4. Darsning borishi: Talabalar bilan salomlashish, davomatni aniqlash, o‘tilgan darsni takrorlash, uy vazifalarni tekshirish, talabalarning bilimini baholash va yangi amaliy mashg‘ulot darsini tushuntirish, berilgan topshiriqlarni birgalikda bajarish hamda uyga qo‘shimcha topshiriqlar berish.

5. Talabalarga mustaqil ishlash uchun topshiriqlar:

5.1. Test topshiriqlari.

1.Savdoni tadqiq etish nima?

1. 
   savdo faoliyatini tahlil etish va istiqbolni o‘rganish
   
2. 
   savdoni qismlarga bo‘lib o‘rganish
   
3. 
   savdoni istiqbolini oldindan aytib berish
   
4. 
   savdo faoliyati foydaliligini ta’minlash
   

2.Firmaning yashirin imkoniyatlarini tadqiq etish nima?

1. 
   firma xo‘jalik faoliyatini to‘liq taxlil eti shva imkoniyatlarini baholash
   
2. 
   firma imkoniyatlarini odindan aytib berish
   
3. 
   firma yashirin imkoniyatlarini taqqoslash
   
4. 
   firma va iste’molchilar xarajatini baholash
   

3.Tovar hayot tsikli nima?

1. 
   mahsulotning bozorga kirib kelish va ketish orasidagi dinamikasi o‘zgarish bosqichlaridir
   
2. 
   mahsulotning harakat yo‘li
   
3. 
   tovarni ishlab chiqaruvdan iste’molchigacha bo‘lgan xarakat yo‘li
   
4. 
   tovarni bozorga kirib kelish hayotiyligi
   

4.Tovar hayotiy tsikli qaysi bosqichlardan iborat bo‘ladi?

1. 
   kirib kelish, o‘sish, to‘yinish, inqiroz
   
2. 
   kirib kelish, moda, inqiroz, davomiylik
   
3. 
   kam xarajat, yashash, davomiylik, inqiroz
   
4. 
   kirib kelish, foydalilik, inqiroz
   

5.Tovar taqsimoti yo‘li nima?

1. 
   ishlab chiqaruvchidan iste’molchigacha bo‘lgan tovar harakati yo‘lidir.
   
2. 
   iste’molchining tovarga bo‘lgan harakat yo‘li
   
3. 
   ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga etkaziladigan tovarlar vositachisining harakat yo‘li
   
4. 
   tovarni iste’molchiga etkazib berishning eng qulay harakat yo‘li
   

6.Tovar assortimenti nima?

1. 
   tovarning ma’lum o‘xshashliklari bo‘yicha tur va xillarining guruhlarga ajratilishi
   
2. 
   tovarning xizmat darajasiga qarab tur va xillarga aeratilishi
   
3. 
   oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari markasi
   
4. 
   tovarlarning timsoliy belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratilishi
   

7.Tovar belgisi nima?

1. 
   huquqiy himoyani ta’minlovchi tovar markasi yoki uning qismi
   
2. 
   huquqiy himoyani ta’minlovchi tovar assortimenti
   
3. 
   tovar assortimentini bildiruvchi vosita
   
4. 
   xizmat darajasini ko‘rsatuvchi
   

8.Mavsumiy chegara nima?

1. 
   tovar yoki xizmatni mavsumdan tashqari xarid qiluvchilar uchun bahoning tushirilishi
   
2. 
   tovar yoki xizmatni mavsumiy xarid qiluvchilar uchun bahoning tushurilishi
   
3. 
   doimiy mijozlarga arzon bahoda sotish
   
4. 
   savdoni rag‘batalantirish
   

9.Ulgurji savdo bu-:

1. 
   qayta sotish faoliyati bilan shug‘ullanuvchilarga tovar sotish faoliyati
   
2. 
   iste’molchga bevosita tovar etkazish
   
3. 
   qayta sotuvchilarga tovar ishlab chiqarish
   
4. 
   qayta sotish faoliyati bilan shug‘ullanuvchilar tovar sotish faoliyatini nazorati
   

10.CHakana savdo bu-:

1. 
   yakuniy nazorat iste’molchilarga savdo xizmati ko‘rsatuvchi korxonalar tizimi
   
2. 
   ulgurji savdogarlarga savdo xizmati ko‘rsatuvchi korxonalar tizimi
   
3. 
   tovar va xizmatni sotuvchi tashkilot marketing tadqiqoti va savdo qiluvchi tashkilot
   

5.2. Qo‘shimcha topshiriqlar.

Internet tarmog‘idan mazkur mavzuga doir ma’lumotlar to‘plash va qisqacha muhokama qilish. www.google.uz, www.usda.gov, www.imf.org, www.gov.uz, www.mse.be, www.uz, www.uzreport.uz, www.referat.uz

6. Topshiriqlarning talabalar tomonidan bajarilishi nazorat qilish va yo‘l-yo‘riqlar berish.

7. Topshiriqlarni echishning asosiy natijalari bo‘yicha xulosa va takliflar.

8. Savol-javoblar.

9. Uyga vazifa.

9.1. O‘tilgan mavzuni takrorlash.

9.2. Berilgan tushunchalarga izohlar yozish.
13-amaliy mashg‘ulot: Marketingda kommunikatsiya siyosati(2-soat).

1. Darsning maqsadi: Kommunikatsiya haqida tushuncha, kommunikatsiya siyosati, tovarlarni siljitish yo‘llarini, iste’molchilar va xaridorlarga axborotlarni faol etkazib turish, tovarlar sotilishini faollashtirish, bozorlarda ijobiy tasavvurlarni shakllantirish, axborotlarni olish, ishontirish va o‘z faoliyati haqida axborotlar bilan ta’minlab turish yo‘llarini talabalarga o‘rgatish.

2. Darsning rejasi:

1. 
   Kommunikatsiya siyosatining mohiyati, mazmuni va maqsadlari.
   
2. 
   Kommunikatsiya va siljitish marketingning muhim elementidir.
   
3. 
   Marketing kommunikatsiyasi kompleksi.
   
4. 
   Servis xizmatini tashkil etish.
   
5. 
   Xaridorlarga ta’sir etish uslublari.
   
6. 
   Sotuvchilarga ta’sir etish uslublari.
   

Kommunikatsiya – bu hamma jarayonlar, ular orqali insonlar bir biriga ta’sir o‘tkazishi tushuniladi.

Marketing kommunikatsiyasining sub’ektlari quyidagilar.

Korxona	7.Moliya kredit muassasalari	13.Iste’molchilar uyushmasi
Vositachi tashkilotlar	8.Ta’minotchilar	Atrof muhit himoyasi tashkilotlari
Ulgurji savdo	9.Mahalliy odamlar	Jamoatchilik fikr yo‘lboshchilari
Oxirgi iste’molchilar	10.Firma xodimlari	Mahalliy hokimiyat vakillari
Hamkor tashkilotlar	Aktsionerlar	Qonunchilik va ijrochi hokimiyat vakillari
Raqib tashkilotlar	Jamoatchilik tashkilotlari	18.Nazoratchi tashkilotlar

Siljitishning asosini korxonaning bozor subektlari bilan kommunikativ aloqalari tashkil etadi. Siljitishning asosiy vositalari sifatida reklama, shaxsiy sotishlar, sotishni rag‘batlantirish va jamoatchilik bilan aloqalar namoyon bo‘ladi. Bu vositalarning hammasidan korxona reklama va marketing maqsadlariga erishish uchun foydalanadi.

Reklama-bu muayyan homiy buyuradigan va moliyalashtiradigan g‘oyalar, tovarlar yoki xizmatlarni noshaxsiy taqdim etish va siljitishning har qanday pulli shaklidir.

SHaxsiy sotish-bu tovarni potensial mijozlarga ular bilan bevosita muloqot qilish vaziyatida taqdim etish va sotish hamda ular bilan uzoq muddatli aloqalarni o‘rnatish maqsadini ko‘zlaydigan jarayon.

Sotishni rag‘batlantirish-u yoki bu tovarlarni xarid qilishni rag‘batlantirishga imkon beradigan, undovchi chora-tadbirlar kompleksi.

Jamoatchilik bilan aloqalar-korxona va turli xil aloqa qiluvchi auditoriyalar (jamoatchilik) o‘rtasida yaxshi munosabatlarni o‘rnatish va saqlashga qaratilgan harakatlarni korxona uchun manfaatli obro‘-e’tibor, ijobiy imijni yaratish vositasida yo‘lga qo‘yish. Buning uchun tashviqot, matbuot, ko‘rgazmalar va yarmarkalarda ishtirok etish, firma uslubini saqlab turish qo‘llaniladi.

Siljitish tizimida kommunikasiyaning ikki turi amal qiladi: shaxsiy va noshaxsiy.

SHaxsiy kommunikatsiya vositalari deganda ikki yoki bir nechta kishining to‘g‘ridan-to‘g‘ri muomala qilishi tushuniladi. Muomala shakllari xilma-xil: ikki suhbatdoshning bevosita yoki telefon orqali suhbati, yozishmalar, ma’ro‘zachining auditoriya bilan aloqasi va hokazo. SHaxsiy kommunikasiyaning bir turi sifatida mish-mish gaplar va ovoza xizmat qilishi mumkin. Ular maqsadli haridorlar o‘rtasida, ularning do‘stlari, qo‘shnilari va oila a’zolari o‘rtasida tovar yoki xizmat haqidagi fikrlar almashishdan iborat. Bir qator hollarda bu kommunikasiya kanalining samaradorligi ancha yuqori bo‘lishi mumkin.

Noshaxsiy kommunikatsiya kanallari ommaviy axborotning asosiy vositalari, o‘ziga xos muhitni yaratish va turli xil tadbirlarni o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Ushbu kommunikasiya kanalining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu yerda shaxsiy aloqa yoki teskari aloqa omili yo‘q. Ommaviy axborotning asosiy vositalari — bu matbuot, teleradio vositalari va reklamaning ko‘rgazmali vositalari. O‘ziga xos muhitni yaratish ofisning, savdo korxonalarining ichki va tashqi bezagi, mebellar dizayni, texnik vositalar va boshqalarni nazarda tutadi. Maxsus tadbirlarga matbuot konferensiyalari, shoular, ko‘rgazmalar, taqdimotlar va boshqalar kiradi. Ular maqsadli auditoriyaga aniq ma’lumotni uzatishga imkon beradi.

3. Darsning ta’minoti:

Adabiyotlar ro‘yxatidan foydalaning.

4. Darsning borishi: Talabalar bilan salomlashish, davomatni aniqlash, o‘tilgan darsni takrorlash, uy vazifalarni tekshirish, talabalarning bilimini baholash va yangi amaliy mashg‘ulot darsini tushuntirish, berilgan topshiriqlarni birgalikda bajarish hamda uyga qo‘shimcha topshiriqlar berish.

5. Talabalarga mustaqil ishlash uchun topshiriqlar:

5.1. Test topshiriqlari.

1.Kommunikatsiya deb nimaga aytiladi?

1. 
   tovarlarni siljitishda iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarga ushbu xaridorlar va tovarlar haqida axbortlar etkazib berish jarayonlariga aytiladi
   
2. 
   boshqarish, rejalashtirish, rag‘batlantirish va amaliyotga joriy qilish
   
3. 
   marketing kompleksi, ishlab chiqarish va siljitish
   

2.Marketing kommunikatsiya turlarini ko‘rsating?

1. 
   reklama, sotishni rag‘batlantirish, shaxsiy sotish va jamoatchilik bilan aloqalar
   
2. 
   boshqarish, rejalashtirish, rag‘batlantirish va amaliyotga joriy qilish
   
3. 
   marketing kompleksi, ishlab chiqarish va siljitish
   

3.Marketing kommunikatsiyalarida motivatsiya deganda nimani tushunasiz?

1. 
   iste’molchilarning motivatsiyasini o‘rganish ularning hatti-harakatlarini tartiblashtiruvchi motivlarni tushunish va anglash jarayonlari
   
2. 
   xaridorlarni yangm tovarlar bilan tanishtirish va ularni ishlab chiqarish yaroqliligi bilan ta’minlash
   
3. 
   korxona faoliyati oxigacha rejalashtirish
   

4.Reklama deb nimaga aytiladi?

1. 
   aniq maqsadga yo‘naltirilgan va bir joyda turib ma’lum tovar to‘g‘risida tarqatiladigan axborotlari
   
2. 
   rejali, strategik va taqqoslama dasturlar
   
3. 
   uzoq, maqsadli, kelajajdagi dasturlar
   

5.CHakana savdo deb nimaga aytiladi?

1. 
   aholiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tovar sotish va xizmat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatini o‘z ichiga oladi.
   
2. 
   ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan savdo jarayonlariga aytiladi.
   
3. 
   uzoq, maqsadli savdo qilishga asoslangan faoliyatdir
   

6.Siljitish tizimida kommunikatsiyaning turilarini ko‘rsating?

a) shaxsiy va noshaxsiy kommunikatsiyalar

b) ommaviy, rejali va strategik kommunikatsiyalar

s) ma’muriy, tashkiliy va iqtisodiy kommunikatsiyalar

5.2. Amaliy topshiriqlar.

Marketing kommunikatsiyalari turlarining xususiyatlari