Menejment kafedrasi

Xarajatlarni taxlil etishda quyidagilarga birinchi navbatda e’tibor qiladi:

• 
  xarajatlar rejasi yoki smetasining qanchalik darajada ekaganligi va korxonaning texnologik imkoniyatlariga muvofiq kelishi;
  
• 
  sarflanayotgan moddiy resurslar baholarining bozor baholariga monandligi;
  
• 
  haqiqiy xarajatlar bilan normativ xarajatlar yoki boshqa korxonalardagi shu xildagi xarajatlar o’rtasidagi nisbat;
  
• 
  xarajatlardagi o’zgarishlarga ta’sir etgan eng muhim omillar;
  
• 
  hisobot davrida xarajatlarni pasaytirish borasida olib borilgan ishlar va hokazo.
  

Tovar maxsulot ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlarni chuqur taxlil etish uchun ularni shartli ravishda uch guruhga bo’lib olish mumkin:bevosita moddiy xarajatlar; bevosita mehnat xarajatlari; ko’p yoqlama xarakterdagi xarajatlar.
Bevosita moddiy xarajatlar o’zgarishi sabablarini taxlil etishda uning omillarini birinchi bosqich (ishlab chiqarish umumiy hajmi o’zgarishi), ikkinchibosqich (tovar mahsuloti tarkibi o’zgarishi) va uchinchi bosqich (alohida mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlari o’zgarishi) omillariga ajratish tavsiya etiladi. SHuni tahkidlash lozimki, nshlab chiqarish hajmi o’zgarishi va tovar-mahsulot tarkibi o’zgarishi bozor iqtisodiyogi sharoitlarida bozor konoyukturasiga bog’liq bo’ladi, ya’ni ular korxona uchun tashqi omil bo’lib maydonga chiqadi. Uchinchi bosqich omillari esa korxonaning o’ziga, tadbirkorning tashabbuskorligiga bog’liq. Bunday omillarga xususan quyidagalarni kiritish mumkin:

• 
  Ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish.
  
• 
  Mahsulotning konstruktsiya va texnik tavshflarini o’zgartirish.
  
• 
  Yangi ilьor texnologiyalarni joriy etish.
  
• 
  Ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishni yaxshilash.
  
• 
  Ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatilishini takomillagatirish.
  
• 
  Materiallardan foydalanishni yaxshilash, tejamliroq materiallardan foydalanish.
  
• 
  Ortiqcha xarajatlar va nobudgarchiliklarga barham berish.
  
• 
  Transport-tayyorlov xarajatlarini tejash.
  
• 
  Tejamkorlikning boshqa omillari.
  

Sanab o’tilgan omillar - bevosita moddiy xarajatlar tejalishini ta’minlaydi. Ravshanki, huddi shu kabi omillar bevosita mehnat xarajatlariga va ko’pyoqlama xarakterdagi xarajatlarga ham ta’sir etadi.
Mahsulot tannarxini taxlil etishda qo’llanishi mumkin bo’lgan ko’rsatkichlardan biri tovar-mahsulotning bir so’miga to’g’ri keladigan xarajatlardir. Bu ko’rsatkichning afzalliklaridan biri uning foyda bilan ham bog’lanib ketganligidir.
Korxona xarajatlarini taxlil etishda ularning doimiy va o’zgaruvchi xarajatlarga bo’linishini ham e’tiborga olish lozim. Doimiy xarajatlar qisqa muddatli davrda ishlab chiqarish hajmlariga bog’liq bo’lmaydi. Ularga, odatda, binolar, inshootlar, korxonaning o’zini saqlab turish, ijara, mulk solig’i, majburiy sug’o’rta, xodimlarga to’lanishi lozim bo’lgan minimal ish haqi, doimiy xarakgerdagi kommunal to’lovlar kiradi. Albatta, bunda» xarajatlarni ham tejash choralari ishlab chiqilishi muhim ahamiyatga ega. O’zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqarishdagi xodimlar ish haqini o’z ichiga oladi.
Anoanaviy iqtisodiy taxlil korxonadagi yalpi va o’rtacha xarajatlar taxlilini, mahsulot tannarxi taxlilini o’z ichiga oladi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida chegaraviy xarajatlar taxlili o’ta muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki o’zgaruvchi xarajatlarning dinamikasi birinchi navbatda chegaraviy xarajatlarda o’z ifodasini topadi. CHegaraviy xarajatlarning miqdori va o’zgarishining yo’nalishlari tadbirkorning ishlab chiqarishni yanada kengaytirish yoki kengaytirmaslik haqida qaror qabul qilishi uchun mo’ljal bo’lib xizmat qiladi.

2.