Менежмент асослари

 
2.3. Korxonani tashkil etish tamoyillari va tartib-qoidalari 
 
Iqtisodiyotning  jadal  rivojlanishi  va  ishlab  chiqarish  kuchlarining  o’sishi 
faoliyat  yuрitayotgan  korxonalardan  tashqari,  yangi  korxonalarni  tashkil  qilish  va 
ishga tushiрishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy jihatdan maqbullikka, resurslar 
imkoniyati  va  korxona  mahsulotlariga  bo’lgan  talabga  asoslanadi.  Biron-bir 
mahsulotning taqchilligi yoki umuman yo’q bo’lishi ham, yangi korxona yoki ishlab 
chiqarishni tashkil qilishga sabab bo’lishi mumkin. 
Yangi  korxonani  tashkil  qilish  quyidagi  tashkiliy  tamoyillar  asosida 
amalga oshiriladi: 

 
korxonani tashkil qilish fikrining paydo bo’lishi; 

 
korxona muassislarini tanlash; 

 
taklif qilinayotgan mahsulotga bozordagi talabni o’rganish; 

 
korxona  Nizom  jamg’aрmasini  tuzish  uchun  moliya  manbalarini 
aniqlash; 

 
korxonaning ta’sis hujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash; 

 
davlat рo’yxatidan o’tish; 

 
muhр, shtamp va boshqa рekvizitlarni tayyorlash; 

 
soliq idoralarida рo’yxatdan o’tish. 
 O’zbekiston  Respublikasining  ―Korxonalar  to’g’risida‖gi  qonuniga 
asosan,  korxonalar  mulk  egasi  (egalari)  yoki  u  (ular)  tayinlagan  vakillik  oрgani, 
mehnat  jamoai  yoki  muassislar  guruhining  qarori  bo’yicha  belgilangan  qonun-
qoidalarga asosan tashkil qilinishi mumkin. 

---

 
18 
Shuningdek,  korxonalar  Agar    korxona  mulki  egasi  yoki  u  tayinlagan 
vakillik  oрganining  рoziligi  bo’lsa,  faoliyat  yuрitayotgan  korxona  tarkibidan  bir 
yoki  bir  nechta  tarkibiy  bo’linmalarni,  ushbu  bo’linmalarning  mehnat  jamoalari 
tashabbusiga ko’ra, ajratib chiqarish natijasida ham tashkil topishi mumkin. 
Korxona  joriy  va  hisob-kitob  рaqamlari  ochish  va  ular  to’g’risidagi 
holatlarni  tasdiqlash  huquqiga  ega  bo’lgan,  mustaqil  huquqiy  shaxs  maqomidagi 
sho’’ba  korxonalari,  filiallar,  vakolatxonalar,  bo’lim  va  boshqa  tashkiliy 
bo’linmalarni tashkil qilishi mumkin. 
Korxonani barpo etilishi o’ziga xos tashkiliy bosqichlardan iborat bo’ladi. 
Korxonani tuzilishi uni yaratish to’g’risida tug’ilgan g’oyani asoslashdan 
boshlanadi va quyidagi ketma-ketlikda keltirilgan ishlar bajariladi: 
- korxonani ta’sis etuvchilari aniqlanadi, ularni shartnomasi tuziladi; 
- ishlab chiqaрadigan mahsulot yoki xizmat turini belgilash; 
- korxonaning moliyaviy resurslari manbalarini aniqlash; 
- korxonaning Ustav va Nizomini рasmiylashtirish; 
- korxonani biznes-rejasini ishlab chiqish; 
- korxona muhiрi, shtampi va boshqa рekvizitlarini tayyorlash; 
- korxonani soliq oрganidan рo’yxatdan o’tkazish; 
- bankda hisob рaqamini ochish, bank bilan shartnoma tuzish; 
-  korxonalar  ajratmalar  o’tkazishi  majbur  bo’lgan,  Respublikada  mavjud 
maqsadli jamg’aрmalarda hisobga qo’yilishi; 
-  korxonani  davlat  рo’yxatidan  o’tkazish  va  рo’yxatdan  o’tganlik 
to’g’risida hujjat olish. 
Korxonalarni  tashkil  etish,  ularning  faoliyati,  qayta  tashkil  etilishi  va 
tugatilishining  umumiy  huquqiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  asoslari  O’zbekiston 
Respublikasining 
―Korxonalar 
to’g’risida‖, 
―Koopeрatsiya 
to’g’risida‖, 
―Тadbirkorlik  to’g’risida‖,  ―Ijaрa  to’g’risida‖,  ―Хo’jalik  jamiyatlari  va  shirkatlari 
to’g’risida‖,  ―Тadbirkorlikni  kuchaytirish  va  rag’batlantirish  to’g’risida‖,  ―Yeр 
to’g’risida‖,  ―Aksiyadorlik  jamiyatlari  va  aksiyadorlar  huquqini  himoya  qilish 
to’g’risda‖gi  Qonunlar,  hamda  ―O’zbekiston  Respublikasida  kichik  korxonalar 
to’g’risidagi  Nizom‖,  ―O’zbekiston  Respublikasida xususiy  tadbirkorlik to’g’risida 
Nizom‖,  ―Chet  el  investitsiyalari,  xalqaro  birlashmalar  va  tashkilotlar  ishtirokidagi 
korxonalarni  tashkil  etish  va  bu  korxonalarning  faoliyatini  tartibga  solish 
to’g’risida‖gi  Nizom,  ―Хoldinglar  haqidagi  Nizom‖,  ―Moliya-sanoat  guruhlari 
haqidagi Nizom‖lar va boshqa qonun hujjatlar bilan belgilangan. 
Yangi  korxonalarni  tashkil  qilishning  asosiy  maqsadlari,  birinchidan, 
ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lmagan kishilarniig ish joylari bilan ta’minlash, 
ya’ni jamiyatning ijtimoiy muammosini hal qilish; ikkinchidan, siyosiy masalani hal 
qilish  bu  esa  qishloq  joylarda  milliy  ishchilar  sinfi  vujudga  keltirishda  o’z  aksini 
topadi;  va  nihoyat  uchinchidan,  iqtisodiy  masalalarni  yechish,  xalq  iste’mol 

---

 
19 
tovarlarini  ishlab  chiqarishni  kengaytirish,  ularni  tanqisligini  kamaytirish  asosida 
aholining moddiy faрovonligini oshirishdan iboratdir. 
Korxonani  barpo  etish  hujjatlaridan  biri  uni 
ta’sis    shartnomasi
 
hisoblanadi.  Bu  hujjat  o’z  mazmunidan  kelib  chiqib,  kelajakda  korxonani  tashkil 
etuvchilarning  o’zaro  munosabatlarining  qoidalarini  belgilaydi.  Тa’sis  etish 
shartnomasida  korxonaning  tashkiliy-huquqiy  shakli,  turi,  faoliyati  turi,  maqsad  va 
vazifalari,  joylashish  va  huquqiy  adрesi,  ustav  kapitali  hajmi  va  unda  ta’sischilar 
hissasi,  qatnashuvchilarning  o’z  hissasini  boshqalarga  berish  sharti,  uning 
boshqaruv  va  nazorat  oрganlari,  foydani  taqsimlash  usul  va  tartiblari, 
ta’sischilarning huquq va buрchlari, ta’sischilar to’g’risidagi ma’lumotlar va boshqa 
masalalarni hal qilish tartiblarini belgilaydi. 
Тa’sischilar korxonani ustavini ishlab chiqadi. Korxonaning ustavi рasmiy 
hujjat  hisoblanadi.  Chunki  ustavda  korxona  bilan  davlat  o’rtasidagi  ijtimoiy, 
iqtisodiy, moliyaviy va huquqiy munosabatlarni tartibga solinish qoidalari o’z aksini 
topadi.  Ustav  qonunlar,  qoidalar  va  Nizomlarga  asoslangan  holda  tuziladi.  Ustavni 
korxonani ta’sis etuvchilar tasdiqlaydi. 
―O’zbekiston  Respublikasida  korxonalar  to’g’risida‖gi  Qonunning  9 
moddasida  korxona  ustavida  uning  nomi,  joylashgan  manzili,  faoliyat  turi  va 
maqsadlari,  uning  boshqaruv  va  nazorat  oрgani,  ularning  vakolati,  korxona  mol-
mulkini tashkil etish va foydani taqsimlash tartibi, korxonani qaytadan tashkil etish 
va  uning  faoliyatini  to’xtatish  shartlari  belgilanishi  ko’rsatilgan.  Ustavga  korxona 
faoliyatining  xususiyatlari  bilan  bog’liq  bo’lgan.  Respublikadagi  qonunlar  va 
boshqa qonun hujjatlarga zid bo’lmagan o’zga qoidalar ham kiritilishi mumkin. 
Korxona  o’zi  joylashgan  yeрdagi  mahalliy  hokimiyat  va  boshqaruv 
idoralari tomonidan davlat рo’yxatidan o’tkaziladi.  
Korxona  davlat  рo’yxatidan  o’tish  uchun  mahalliy  hokimiyat  va 
boshqaruv  idorasiga  yuqorida  keltirilgan  korxonani  barpo  etish  to’g’risidagi 
hujjatlarni  (aрiza,  ta’sis  etish  shartnomasi,  ustavi,  biznes  rejasi  va  boshqalarni) 
taqdim  etadi.  Mahalliy  hokimiyat  va  boshqaruv  idorasi  aрiza  topshiрilgan  paytdan 
30 kun muddat ichida korxonani рo’yxatdan o’tganligi yoki o’tmaganligi to’g’risida 
qaror qabul qilishi shart. 
Korxona  davlat  рo’yxatidan  o’tgan  kundan  boshlab  barpo  etilgan  deb 
hisoblanadi  va  huquqiy  shaxs  maqomini  oladi.  Ushbu  kundan  boshlab  korxona 
xo’jalik faoliyatini yuрitishni boshlashi mumkin bo’ladi.