Меҳнат интизоми ва унинг меҳнат унумдорлигини таъсири. Режа: кириш

Мс
Бу ерда:
^{М у} - Меҳнат унумдорлиги (бошланғич ишлаб чиқариш ҳажмлар вақтда ифодалангандаги),

^ФИВ
М _С

• 
  Иш вақти фонди,
  
• 
  Маҳсулот сермеҳнатлик даражаси
  

Бунинг маъноси шуки, маҳсулот ишлаб чиқариш меъёри уни ишлаб

чиқаришга сарфланган вақт миқдорига тўғри пропорционал ва унинг сермеҳнатлик даражасига тескари пропорционалдир. Агар меҳнат унумдорлиги иш вақт фондини кўпайтириш ҳисобига ортса, у ҳолда бу унумдорликни оширишнинг экстенсив йўли ҳисобланади; агар унумдорлик сермеҳнатлик даражасини қисқартириш билан таъмин этилса, бу экстенсив йўл ҳисобланади. Бунда маҳсулот тайёрлашга сарф этиладиган сарф харажатларнинг камайиши янги техника ва технология жорий этиш, меҳнатни ташкил этишни такомиллаштириш ҳисобига содир бўлади.
Мавжуд заҳираларни аниқлаш ишлаб чиқаришнинг айрим участкаларида ёки жорий ва олдинги даврлардаги иш турлари бўйича меҳнат

унумдорлиги даражаси ва динамикасини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Таҳлил қилишнинг асосий усули жорий даврдаги кўрсаткичларни режалаштирилган кўрсаткичлар билан таққослашдир. Бунда режалаштирилган топшириқларнинг асосланганлиги ҳам текширилиши лозим, чунки уларда режалаштирилган даврдаги ишлаб чиқаришнинг барча хусусиятлари, шарт-шароитлари, заҳираларини тўла ҳисобга олинмаган бўлиши мумкин. Шунингдек, йил давомида режага киритиладиган турли аниқликларни ҳам ҳисобга олиш зарур. Улар бошқа кўрсаткичларга - меҳнат унумдорлигига, ходимлар сонига, меҳнатга ҳақ тўлаш фондига турли ўзгартиришлар киритилишига сабаб бўлади.
Ишчи кучи тежалишини ҳисоблаш учун сермеҳнатлик даражасини пасайтирувчи тадбир жорий этилишидан олдинги ва кейинги у ёки бу маҳсулотни тайёрлаш ёки бирон - бир иш турини бажаришга сарфланган меҳнат харажатлари таққослаб кўрилади.
Сермеҳнатлик даражасини норма-соатларда ўлчаганда иш кучининг тежалиши (Тк) қуйидаги формула бўйича аниқланади:

Т_к

Бу ерда: Т_н - операцияга сарфланган меҳнатни тежаш, норма-соат
ҳисобида;
Ф_и.в. - ишчининг йиллик иш вақти фоизи, соат;
К - мазкур операцияда нормаларни бажаришнинг режадаги коэффициенти;
М - йил охиригача амалга оширилган операциялар (буюмлар) сони.

Тн Фи.в. К
х М,

Иш вақтидан яхшироқ фойдаланиш ҳисобига меҳнат унумдорлигининг ўсиш заҳиралари аввало бу вақтнинг бекор сарф бўлишига барҳам бериш билан боғлиқдир. Ҳақиқатда улар сермеҳнатлик даражасининг пасайиши заҳираларидан кескин фарқ қилади ҳамда фақат меҳнат ва ишлаб чиқариш яхши ташкил этилмаганда, меҳнат интизоми бузилганда, меҳнатни муҳофаза қилиш етарли даражада йўлга қўйилмаганда ва шу каби ҳолларда содир бўлади. Бу заҳиралар кўрсатиб ўтилган камчиликлар барҳам топгач тугайди. Ҳолбуки сермеҳнатлик даражасини камайтириш заҳиралари чексиз ҳисобланади. Иш вақтининг бекор сарф бўлиши ҳисобига меҳнат унумдорлигининг ўсиш заҳираларини аниқлаш мақсадида иш вақтининг ҳақиқий балансини синчиклаб таҳлил қилиш уни режалаштирилган иш вақти билан таққослаш, иш кунини суръатга тушириш ва бу ишни мустақил равишда амалга ошириш ёрдамида иш вақтининг бекор сарф этилишини аниқлаш, уларнинг сабабларини белгилаш ва уларни камайтириш ёки тўлиқ барҳам топтириш тадбирларини ишлаб чиқиш лозим.
Меҳнат унумдорлигини ошириш заҳираларидан бири - кадрлар таркибини такомиллаштиришдир. Кадрлар таркиби деганда саноат-ишлаб
чиқариш ходимларининг айрим тоифалари ўртасидаги миқдор нисбати тушунилади. Асосий ва ёрдамчи ишчиларнинг миқдор нисбати, шунингдек, ишчиларнинг барча ходимлар сонидаги нисбати энг муҳим. Кадрлар таркибининг кўрсаткичлари: саноат-ишлаб чиқариш ходимлари умумий сонида ишчиларнинг салмоғи ва ишчилар ва бутун ходимлар умумий сонидаги асосий ишчиларнинг салмоғидир. Асосий ишчиларга товар маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита банд бўлган ишчилар, ёрдамчи ишчиларга - ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишчилар (навбатчи слесарлар, деталларни етказиб берувчилар, ёнилғи (ёқилғи) ташувчилар ва ҳоказолар), яъни асосий цехларда хизмат кўрсатувчи ишчилар ва ёрдамчи цехлардаги барча ишчилар киради.

Хулоса

Меҳнат унумдорлигининг ошиши унинг даражасига таъсир этадиган барча омилларни ва имкониятларни кўпайтиришни тақазо этади.

Меҳнат унумдорлиги омиллари - маҳсулот, иш ёки хизматлар ишлаб чиқаришда ёлланма меҳнат сарфи миқдорининг ўзгаришига таъсир этувчи сабаблар, ҳараатлантирувчи кучлардир. Меҳнат уннумдорлигини ошириш омиллари – жамиятдаги ишлаб чиқариш кучларининг сифат ва сон жиҳатдан янгиланиши тушинилади. Бу омиллар ўз навбатида моддий - техникавий, ташкилий, иқтисодий ва ижтимоий-руҳий омилларга ажратилади.
Меҳнат унумдорлигини оширишнинг имкониятлари (резервлари) – ишлаб чиқариш корхоналарида самарадорликни янада ошириш учун мавжуд бўлган лекин турли сабабларга кўра фойдаланилмаётган салоҳиятли имкониятлар тушунилади.
Интенсив йўл – бу маҳсулотга сарфланаётган меҳнат сиғимини камайтириш орқали иш вақтини тежашни акс эттиради. Меҳнат унумдорлиги ўсишининг экстенсив йўлида иш вақтидан тўлиқ фойдаланишнинг салоҳиятли микониятлари аниқланади. Ишлаб чиқариш кўрсаткичларининг ўзгаришига қайси омиллар ижобий, қайси омиллар салбий таъсир кўрсатиши чуқур таҳлил натижасида аниқланади.