Международный научно-образовательный

ФИО автора: Karomatov Akbar Abramat oʻgʻli
CHDPI Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti, 2-kurs
ФИО научного руководителя: f.f.n,dotsent T.Sabitova
Название публикации: «MAXTUMQULI IJODIDA TALMEH SAN’ATI»
Anotatsiya: Mumtoz she’riy san’atlardan biri talmeh sanatining Maxtumquli ijodida q’llanish maqsad, uslub va vazivalari tahlili. Talmeh san’atining Maxtumquli ijodida qay uslubiy vazifa bajarganligi haqida.
Tayanch so’zlar: Payg’ambarlar, farishtalar, avliyolar, xalifalar, diniy ulamolar, tasavvuf vakillari
Qardosh Turkman xalqining buyuk shoiri Maxtumqulidir. Uning ijodi turkiy xalqlar adabiyotiga bir qadar yangi nafasdir. Uning ijodi xalqchilligi, ravon, oddiy va sodda tili bilan e’tiborga tushadi. Shu bilan birga uning ijodida hayotiy-mayishiy mavzularning ko’plab ko’tarilganini ko’ramiz. Turkiy xalqlar o’rtasida keng yoyilishiga yana bir omol shoir ijodi falsafiy-pandnoma she’rlardan iboratliligi, xalq og’zaki ijodiga moyillik xususiyatlariga ega ekanligi hamdir. Maxtumquli ijodi diniy qarashlarni o’zida namoyon qilgan holda, tasavvufiy mazmun kasb etadi. Shu boisdan ham Maxtumquli ijodida qo’llanilgan talmeh san’ati diniy ruhda bo’y ko’rsatadi. Valiy shoirning har bir she’riy satrlarida ko’plab talmeh san’atining namunalarini topish mumkin, ular esa she’rning mavzu doirasini kengaytirib, tasirlilik darajasini oshirgan holda aniq tasvirlar yaratadi. She’rlarning hayotiy-mayishiy va pand- nasihat ruhidagilarida talmeh san’ati qo’llanilishida bir qadar diniy qahramonlardan cheklanib. Ishq-muhabbat, podshohlar obrazi ham uchraydi. Podshohlar talmeh sifatida olinganda bir necha xususiyatlar bilan uslubiy vazifa bajaradi. Masalan, “Ketib boradir” nomli she’rida Iskandar(Makedoniyalik Aleksandr mil.avv.356-323-yil, 13-iyun) ismli podshoh tilga olinadi va quyidagicha ma’no izohlash uchun she’rda qo’llaniladi:
Dunyoga e’timod etmang, yoronlar, Kimga kelib, kimdan ketib boradir. Misoli Iskandar, shoqlik surganlar
Bir-bir navbatinda o‘tib boradir.
(1,175-bet. Foydalanilgan adabiyotlarga qaralsin).

She’r mazmuni Maxtumqulining o’z qarashlari bilan berilgan holda, dunyoga ko’ngil bermaslik va dunyoga hukumdorlik qilgan Iskandardek podshohlar ham hech vaqosiz o’tib ketganligini takidlaydi. Bu o’rinda yuzaga chiqayotgan talmeh san’ati tarixiy shaxslarni qalamga olish bilan yuzaga chiqarilgan. Shu bilan birga uslubiy jihatdan esa she’rning mazmuniy butunligi, aniq dalilligi uchun xzmat qilgan. Valiy shoirning bir qancha she’rlaridan esa payg’ambarlar, farishtalar, avliyolar, xalifalar, diniy ulamolar, tasavvuf vakillarining ismlarini uchratishimiz mumkin. Ularning hatto, ba’zilari boshidan oxirigacha mumtoz she’riy san’at talmeh san’atini yuzaga chiqaradi. Ulardan birining sarlavhasi “O’qidim Qur’on ichinda” bo’lib she’r diniy mazmunni yetaklaydi. She’rning bir necha xususiyat va mazmuniy negizini talmeh san’ati yuzaga chiqaradi.

1. Ey, yoronlar, musulmonlar, Bir kecha sayron ichinda, O’ttiz ikki kishi ko’rdim, Ul shohi Mardon ichinda!	4. Turkiston egasi-sarvar, Imom Qosim, Imom Ja’far, Yahyo bilan Nuh Payg’ambar, Boyazid Sulton ichinda.
2. Ularga berdim salomni, So’rdilar sog’lik kalomni, Shayxi Said, Mavlo Jomiy – Ul yetti sulton ichinda.	5. Go’zal pirlar, go’zal yorlar, Chekdilar bu yo’lda zorlar, Imom Rizo, Shoh-u pirlar, Necha go’zal jon ichinda.
3. Sulton Vays pahlavoni, Hakim Ota, Sulaymoni, Xoja Yusuf Hamadoniy, Shul Shohi ka’non ichinda.	6. Maxtumquli, sirim ko’pdir, Men naylayin, ochgan yo’qdir, O’lmoq haq, tirilmoq haqdir, O’qidim Qur’on ichinda!..

(2,162-163-betlar)

Yuqorida she’rda keltirilgan Shayx Sadiy, Mavlo Jomiy, Sulton Vays pahlavoni, Hakim Ota, Sulaymoni, Xoja Yusuf Hamadoniy, Imom Qosim, Imom Ja’far, Yahyo bilan Nuh Payg’ambar, Boyazid Sulton, Imom Rizo, Qur’on kabi shaxs va muqaddas kitob hisoblanuvchi islom dinining ilohiy kitobi Qur’on talmeh san’atini

yuzaga chiqarmoqda. Shaxs nomlari she’rda uslubiy ma’no bajarayotganini anglash uchun yuqoridagi ulug’larning hayoti va ilmiy faoliyati haqida ma’lumotga ega bo’lish kerak. Masalan: “Sendan avval kelib, ko’p jon kechibdir” she’riga e’tibor beradigan bo’lsak unda Odam Ato, Havvo, Xalilulloh, Muso Kalim, Sulaymon, Iyso, Yusuf, Onhazrat – Rasul, Qoba qavsayn, Abu Bakir, Umar, Usmon, Qur’on, Arslon, Hasan, Husayn, Fotima Zahro kabi Islom dinining ulug’ payg’ambarlari va sahoba va xalifalari va payg’ambarimizning avlodlari tilga olinadi.

Qani Odam Ato, Havvo onasi, Qani din bobomiz -- Xalilullohsi, Qani Muso Kalim, mo’jiz asosi, Gohi ko’prik, gohi ilon kechibdir.	Onhazrat – Rasul me’rojga oshdi, osmonlar dar-badar eshigin ochdi, “Qoba qavsayn” borib Haqqa qovushdi, Shul sarvari ikki jahon kechibdir.
Iskandar, Sulaymon shahonshoh bo’ldi, Xizmatinda dev-parilar yig’ildi, Ne g’ulg’ula ham devonalar qurildi Qancha shohu sohibqiron kechibdir.	Abu Bakir kechdi riyozat bilan, Umar podshoh bo’ldi adolat bilan, Usmon kechdi Qur’on tilovat bilan, Din qilichin chalib, Arslon kechibdir.
Iyso kechdi, damdan jon kirib murda, Agar ochsa Yusuf yuzindan parda, ko’rgan behush bo’lib yotar shul yerda, Shunday husni mohitobon kechibir.	Hasan, Husayn – dinning anvori, mohi Qani, hurlarning shohi, Qudrat bilan yoqqan nuri ilohiy Shunday mo‘jizalar chandon kechibdir.

(3,143-144-betlaar)

she’rda tilga olingan Odam Ato va Havvo ismlari muborak islom dinida ALLOH taolo yaratgan ilk inson ya’ni, bashariyatning ajdodidir. Shu bilan birga Odam Ato va Havvoning yaratilishi haqidagi Qur’oni karimning 2-surasi “Baqara surasi”da keltirilgan xabarlarga ham nazar tashlab o’tadi. Bu jabhada Nosiriddin Rabg’uziyning asarlarida keltirilgan rivoyatlarni chetlab o’tish ham mumkin emas, chunki shundagina she’rning butun mazmunini anglash va shoir qalamining kuchini sezish mumkin. Keyingi o’rinlarda keltirilgan va talmeh san’atida keng qo’llanuvchi obraz bu ulug’ payg’ambarlardir. Xalilullloh(a,s), Muso Kalimulloh(a,s), sulaymon(a,s), Yusuf(a,s), Iyso(a,s) kabi payg’ambarlarimizning ismlari orqali ularning muborak hayotlariga nazar solinadi. Masalan, muborak islom dinining eng ulug’ payg’ambari va payg’ambarlarning mo’ysafidi. Rivoyatlarda aytilishicha kunda 70 ming farishta uni
ziyorat qiladi, ammo bir farishtaga ikkinchi bor ziyorat qilish navbati tegmaydi deya ta’riflangan zot Ibrohim Xalilulloh (a,s)dir. Ibrohim Xalilulloh(a,s)ning hayotlariga nazar solib bo’lgandan so’ng she’rning mazmuniga e’tibor beradigan bo’lsak quyidagicha mazmun chiqadi. Ibrohim Xalilulloh(a,s)dek buyuk payg’abar ham dunyodan kechibdir. Keyingi o’rinlarda ham tilga olinuvchi payg’ambarlarning hayotlariga nazar solinganda ibratli yo’llari orqali she’rning butun mazmuni ayonlashib she’r pand-nasihat ruhida ekanligi aniqlashadi. Yuqoridagi fikrlardan shuni aytish mumkinki, Maxtumquli ijodida uchrovchi talmeh san’ati diniy mazmun kasb etgan holda pand-nasihat, yoki ibrat vazifalarini bajaradi. Shu bilan birga she’rga ma’lum mavzuning har tomonlama badiiy yetuk bo’lishini ta’minab beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Maxtumquli. Saylanma. 2007. www.ziyo.uz
   
2. 
   www.ziyo.uz internet sayitidan.
   
3. 
   Maxtumquli. Saylanma. 2007. www.ziyo.uz