Международный научно-образовательный

ФИО автора: O‘rmonov Husanboy Ne‘matjon o‘g‘li
Namangan Davlat Universiteti
geografiya yo‘nalishi 1- bosqich magistranti
Название публикации: «UMUMIY O’RTA TA’LIM TIZIMI GEOGRAFIYA FANINING KARTOGRAFIK JIHATDAN TA’MINLANISHI»


Annotatsiya: Geografiya o`qitishda keng qo`llaniladi tabaqalashtirilgan ta’lim texnologiyasi¹⁸(N.P. Guzik, G.K. Selevko, V.V. Firsov va boshqalar). Uni amalga oshirish jarayonida bolalar guruhlari turli mezonlarga ko'ra belgilanadi: maktab o'quvchilarining o'qish va geografiyaga bo'lgan qiziqishi, o'rganish darajasi (bilim, ko'nikma, ijodiy faoliyatdagi tajriba zaxirasi), o'rganish darajasi (shaxsning shaxsiy xususiyatlari). . Tarkib mazmuni, o'quv ishining shakllari, vazifalar tizimi va materialni o'zlashtirish diagnostikasi apparati bilan farq qiluvchi ko'p darajali dasturlar yaratiladi.
Kalit so’zlar: Geografiya, jarayon, texnologiya, dialog, metodika, tartib, tamoyil, qo’llanma, baza.

Foydalanilmasdan kommunikativ-dialog¹⁹ faoliyati texnologiyalari geografiyani o'rganishni tasavvur qilib bo'lmaydi 1 . Muloqot rolli va ishbilarmonlik o'yinlarini tashkil etish, muhokama qilish va turli muammolarni muhokama qilish jarayonida faoliyat uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Masalan, yangi yo‘l yoki korxona qurishning maqsadga muvofiqligini baholash, mintaqangizda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish loyihalarini himoya qilish, turistik marshrutlarni asoslash, “XXI asrda qaysi energiya turi rivojlanish uchun eng istiqbolli?” degan savolga javob berish. va hokazo.

¹⁸ Texnologiya - (grekcha: „techno“ — hunar, usta va „logos“ — fan, taʼlim) — ilmiy-praktika asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirishning usullari. Mirzaliyev, I. Musayev, E. Safarov, «Ijtimoiy-iqtisodiy Geografiya». T., 2009
¹⁹ Kommunikativ-dialog - bu nafaqat dialogik fikrlash tarzini o'zlashtirishga yordam beradigan, balki fikrlashni ta'minlaydigan, shaxsning intellektual va hissiy xususiyatlarini (diqqatning barqarorligi, kuzatish, xotira, tahlil qilish qobiliyati) rivojlantiradigan maxsus didaktik va muhitdir. Mirzaliyev, I. Musayev, E. Safarov, «Ijtimoiy-iqtisodiy Geografiya». T., 2009
O.S. Gazman, P.I. Pidkasisti, S.A. Shmakov, D.B. Elkonin va boshqalar). Bu maktab o'quvchilarini o'ziga jalb qiladi va ularning sinfda faol ishlashini ta'minlaydi, ammo undan foydalanish tizimli emas va kognitiv faoliyatni tashkil qilish tizimiga aylanmaydi. O'quv o'yinlari barcha o'quvchilar va o'qituvchilarning majburiy faolligini hisobga olgan holda, puxta o'ylangan stsenariy asosida yaratiladi.
Tarqalgan va modulli texnologiya²⁰(P.A. Yutsyavichene va boshqalar), unda barcha materiallar alohida, mantiqiy bir-biriga bog'langan bloklarga (funktsional tugunlar) bo'linadi. Blok ichida tarkibni o'rganish texnologiyasi aniqlanadi, aniq maqsadlar qo'yiladi. O'qituvchi mustaqil ish uchun topshiriqlar, test topshiriqlari, materialni o'rganish, axborot manbalari bilan ishlash bo'yicha aniq ko'rsatmalar ishlab chiqadi.
Talabalarning ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etishda rivojlantiruvchi ta'lim talablari e'tiborni tortdi dizayn texnologiyasi²¹(loyihalar usuli). Ularning mavzulari juda xilma-xil bo'lishi mumkin, o'lkashunoslik ishi ta'lim loyihalarini yaratishda alohida o'rin tutadi. Har bir loyiha pragmatik bo'lib, nazariy yoki muammolarni hal qilishning aniq natijasiga qaratilgan amaliy vazifalar, olingan bilimlarni amaliy qo'llashni ko'rsatadi, ya'ni. nazariyani amaliyotga yaqinlashtiradi. Muammolarni yechish jarayonida o’quvchilar turli metod va o’quv qo’llanmalaridan foydalanadilar, turli fanlardan bilimlarni jalb qiladilar, yechim topishning mumkin bo’lgan yo’llarini izlaydilar. O'qituvchi maslahatchi sifatida ishlaydi, loyihani taqdim etish va himoya qilish bosqichi muhimdir.
Maktablarning o‘quv rejalarida o‘rganiladigan fanlar soni ko‘payib borayotgani, ba’zi klassik maktab fanlarini, jumladan, geografiyani o‘rganish vaqti qisqarayotgani ham qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Bu holatlarning barchasi geografiyani o'rganish metodikasi sohasida yangi nazariy tadqiqotlar uchun asos yaratadi, o'quv jarayonini tashkil etishda turlicha yondashuvlarni talab qiladi.



²⁰ Modulli texnologiya - modul texnologiyasining mohiyati, talim jarayonini modullar (oquv predmeti va uning bolimlari mazmunini tartibga solish. Mirzaliyev, I. Musayev, E. Safarov, «Ijtimoiy-iqtisodiy Geografiya». T., 2009
Geografiya metodologiyasida²² maxsus tadqiqotlarni shakllantirishni talab qiladigan etarli miqdordagi muammolar to'plangan. Jumladan, predmet mazmunida faktlar va nazariy pozitsiyalar o‘zaro bog‘liqligini aniqlash, geografik bilimlarning keng tizimini integrasiyalash muammosi, o‘quv predmeti mazmuniga mintaqaviy yondashuvni joriy etish, metodlarni yangilash, o'qitishni tashkil etish vositalari va shakllari.
Geografiya ta’limi deganda o’quvchilarga tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy komplekslarning tuzilishi va asosiy qonuniyatlari haqida bilimlar beradigan geografiya fanlari tizimiga aytiladi. Geografiya ta’limi metodikasi esa maktablarda va kasb-xunar kollejlarida tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya va boshqa maxsus geografiya fanlarini o’qitish jarayonini o’rganadigan va pedagogika fanlari tizimiga kiradigan fandir. Geografiya ta’limi metodikasi umumiy didaktika va tarbiya nazariyasi bilan chambarchas bog’langan. Didaktika fani ta’lim berish va tarbiya jarayonini umumiy qonuniyatlarini, ta’lim mazmunini tadqik qiladigan nazariy fandir. Didaktika fani aniq o’quv fanlarini o’qitish metodikasi bilan shug’ullanmaydi.
Ayni vaqtda har bir o’quv fani o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning ayrimlarini maqsadi nazariy bilim va ko’nikmalarni shakllantirish (geografiya, geografiya, kimyo), ayrimlari faqat ko’nikmalarni (chet tillar), boshqalari esa borliqqa estetik munosabatda bo’lishini shakillantiradi (tasviriy san’at). Shuning uchun alohida fanlarni o’qitish metodikasi bilan hususiy didaktika fanlari shug’ullanadi. Mazkur fanlar qatoriga «Geografiya o’qitish metodikasi» fani ham kiradi. Geografiya o’qitish metodikasining nazariy va amaliy jihatlari mavjud.
Geografiya fanini maqsad va vazifalari turli davrlarda o’zgarib va qaytadan shakillanib turgan. O’qitishni maqsadini aniqlash qadimdan didaktika va geografiya o’qitish metodikasining eng muhim muammolaridan hisoblanib kelmoqda. Ushbu muammoni qanday yechish maktab geografiyasining tuzilishi, mazmunini va o’qitish



²² Dizayn texnologiyasi - O'rganish sohasi sifatida, insonning ehtiyojlarini qondirish uchun hayoliy dunyoni shakllantirish va o'zgartirish qobiliyatini materiallar va vositalar(texnika) bilan amalga oshirish. Mirzaliyev, I. Musayev, E. Safarov, «Ijtimoiy-iqtisodiy Geografiya». T., 2009
²² Metodologiya (metod va ...logiya soʻzlaridan) — tadqiqotchining nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish, tiklash tamoyillari va usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi taʼlimot. Mirzaliyev, I. Musayev, E. Safarov, «Ijtimoiy-iqtisodiy Geografiya». T., 2009
metodlarini turlari bilan bog’liq. XX-asr davomida o’qitish maqsadini ishlab chiqish muammosiga katta e’tibor berildi. Hozirgi davrda (XXI-asr) ham geografiya ta’limining mazmunini o’zgarishi munosabati bilan mazkur muammoga yanada ko’proq e’tibor berilmoqda. Geografiya o’qitish metodikasi geografiya fan asoslari bilan bog’liq bo’lgan o’quv, jarayonlar, tamoyillar²³ va qonuniyatlar to’g’risidagi fandir. Mazkur tamoyil va qonuniyatlarni bilish o’qituvchiga maktab geografiya kursi bilan bog’liq o’quv-tarbiyaviy jarayonlarni zamon talablariga mos holda tashkil etish va boshqarish imkonini beradi. Geografiya o’qitish metodikasining obyekti - mazkur o’quv fani bilan aloqador bo’lgan ta’lim-tarbiyaviy jarayon.
Geografiya o’qitish metodikasining predmeti - geografik ta’limning maqsadi, mazmuni, o’qitish usullari, shakllari, o’quvchilarning tarbiyasi va rivojlanishidir. Geografiya o’qitish metodikasining maqsadi – geografiya o’quv fanlarining mazmuni, uning o’qitish shakllari, metodlari, vositalarini o’zaro bog’liq holda joriy etish. Geografiya o’qitish metodikasining vazifasi – geografiya o’quv fanlarining mazmuni, uning o’qitish shakllari, metodlari, vositalarini o’zaro bog’liq holda joriy etish. Shuningdek geografiya o’qitish metodikasi quyidagilarni ham o’z oldiga vazifa qilib qo’yadi: - bo’lajak o’qituvchilarga geografik o’quv fanlar bo’yicha chuqur va atroflicha bilim berish; - maktab geografiyasining ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantirish imkoniyatlarini ochib berish; - maktab geografiyasining mazmunini zamon talablariga mos ravishda yanada takomillashtirish; - maktab geografiyasi mazmuni va tuzilishida zamonaviy fan yutuqlarini aks ettirish; - geografiya darslarini tuzilishi, o’lchamlari va turlarini yanada takomillashtirish; - geografiya o’qitishni yangi pedagogik va va axborot texnologiyalarini ishlab chiqish va amalda qo’llash; - geografik ekskursiyalar²⁴, tadqiqotlar o’tkazish texnologiyasini yanada takomillashtirish; 7 -



²³ Tamoyil - biror sohada tartib, qoida tusini olgan narsa, tadrijiy yoʻnalish. Mirzaliyev, I. Musayev, E. Safarov, «Ijtimoiy-iqtisodiy Geografiya». T., 2009
o’quvchilarda amaliy geografik ko’nikmalarni shakillantirish texnologiyasini takomillashtirish; - o’quvchilarning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida kamol topishiga ko’mak beruvchi o’quv fanlar mazmunini, o’qitish shakllari, vositalari va metodlarini ishlab chiqishdan iborat. Geografiya o’qitish metodikasi talabalar va o’qituvchilarni o’qitish nazariyasi va tarbiyasi bilan qurollantiradi.
Geografik xaritalarda turli tuman voqea va hodisalar tasvirlangani uchun ular juda xilma-xil bo‘ladi. Xaritalar geografiya fanining hamma sohalarining eng asosiy qismidir. Xartashunoslikda quyidagi tushunchalar uchraydi: Tarx reja – joyning yirik miqyosda (5000 va undan kattaroq) tuzilgan chizmasidir. Chizmada maydoni uncha katta bo‘lmagan kichik-kichik joylar tasvirlanadi Karta-Yer yuzasini kichraytirilib va umumlashtirilib shartli belgilar bilan tekislikka tushirilgan tavsiridir. Ular tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy voqea va hodisalar tasvirlanadi. Ular orqali joyning tuzilishi, relefi, o‘simlik qoplami, ko‘llari, qishloqlar, jihozlar va korxonalarning joylanishi aniqlanadi. Kosmosurat-Yerning va boshqa sayyoralarning kosmik sxemalari yordamida olingan tasviridir. Ular fanning va xo‘jalikning turli sohalarida keng qo‘llaniladi. Har bir tarx, xarita va kosmo va aerosurat ma’lum miqyosda tuziladi. Miqyos-bu xaritadagi chiziqning uzunligini Yer yuzasidagi shu chiziqqa mos keladigan xaqiqiy uzunlikka nisbatidir. U xaritadagi tasvir necha marta kichraytirilganini ko‘rsatadi. Masalan: xaritada daryoning uzunligi yoki xaqiqiy uzunligi 10 km yoki 1000000 sm. Demak, xaritaning miqyosi 1:1000000. miqyoslar soni, chiziqli va so‘zli bo‘ladi. Sonli miqyos kasrdan iborat, uning surati 1 ga teng, mahraji esa xaritada tasvir necha marta kichraytirilganini ko‘rsatadigan son bo‘ladi. Masalan, 1:1000 bu tasvirni ming marta kichraytirilganini ko‘rsatadi. Chiziqli miqyos-bu teng bo‘laklarga bo‘lingan to‘g‘ri chiziqdir. Har bir bo‘lak qancha masofaga tengligi uning ustiga yozib qo‘yiladi. So‘zli miqyos xaritadagi 1 sm masofa xaqiqatda qanchaga tengligini ko‘rsatadi. Masalan, 1 sm dan 10 kmgacha.



²⁴ Ekskursiya (lotincha: — sayr qilish) — bilimni boyitish, amaliy tajriba hosil qilish yoki madaniy-maʼrifiy maqsadida diqqatga sazovor joylar (madaniyat maskanlari, tabiatning goʻzal goʻshalari, muzeylar, korxonalar va h.k.)ga jamoa boʻlib borish. Mirzaliyev,

1.