Международный научно-образовательный электронный журнал

Название 
публикации:
«UCH 
QATLAMLI 
STERJENLARNING 
KUCHLANGANLIK – DEFORMATSIYALANGANLIK HOLATINING MODELI, 
ALGORITMI VA DASTURIY VOSITASI» 
Annotatsiya:
Uch qatlamli sterjenlar to‘g’risidagi ma’lumotlar, sterjenda hosil 
bo‘ladigan kuchlanish va deformatsiyalar, tashqi dinamik yuklarning ta’siri, 
sterjenlarni hisoblash nazariyalari shuningdek sterjenlar tebranish tenglamalari 
o‘rganildi. 
Kalit so’zlar:
Uch 
qatlamli 
sterjenlar, 
sterjen 
kuchlanlanishi, 
sterjen 
deformatsiyalnishi, sterjenlarni tebranishlari. 
Hozirgi kunda texnikaning tez sur’atlar bilan rivojlanishi deformatsiyalanuvchi 
qattiq jismlar mexanikasi fani oldiga yangidan-yangi, vaqt o‘tgan sari tobora 
murakkablashib borayotgan masalalarni qo‘ymoqda. Shu paytgacha kelingan 
an’anaviy materiallar yuqori bosimli va yuqori haroratli o‘ta murakkab sharoitlarda 
ishlatilmoqda, yangidan yangi materiallar har xil yuqori haroratlarga chidamli 
qotishmalar, kompozit materiallar, o‘ta mustahkam va yaroqli modulli tolalar 
amaliyotda qo‘llanilmoqda. Bunday o‘zgarishlar jismning elastik modeli bilan bir 
qatorda, deformatsiyalanuvchi qattiq jismning boshqa, mukammalroq modellarini ham 
yaratishga, muhandislik qurilmalari hisobida ishlab chiqilganiga ancha bo‘lgan 
bo‘lsada shu vaqtgacha foydalanilmagan usullardan, xususan plastiklik, 
qovushoqelastiklik, polzuchest nazariyalari usullaridan foydalanishga olib kelmoqda. 
Bu masalalar ayniqsa jism nuqtalarida yuzaga keladigan kuchlanishlar statistik va 
ehtimollar nazariyalari usullaridan foydalanishga to‘g’ri kelganida yaqqol namoyon 
bo‘ladi. Keyingi bir necha o‘n yillik davomida deformatsiyalanuvchi qattiq jismlar 
mexanikasining “Yemirilish mexanikasi”, “Kompozit materiallar mexanikasi”, 

---

975 
“Nanomexanika” va shu kabi qator yangi yo‘nalishlari paydo bo‘lishini ham ana shu 
yangi talablar taqozo qildi. Ushbu yo‘nalishlar rivoji ham, eng avvalo elastik jism 
modeliga tayanadi.
Muhandislik qurilmalari elementlari (sterjenlar, plastina va qobiqlar)da, ularga 
berilgan tashqi ta’sir natijasida vujudga keladigan tebranishlarni o‘rganishdan iborat. 
Tebranishlar nostatsionar harakterga ega bo‘lgan hollarda bunday elementlarda paydo 
bo‘ladigan nostatsionar to‘lqinlar tarqalish jarayonlarini, ularning o‘zlariga xos 
xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘zgarish va tadqiq qilishdan iborat.
Uch qatlamli sterjenlarningning tashqi dinamik yuklar ta’siridagi tebranishlarini 
tadqiq qilish natijasida olingan hisob-kitob ishlari muhandislik qurimalarida juda 
muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari bunday sterjenlar ko‘plab qurilish materiallari 
elementlari hisoblanadi. Shunday holda bu sterjenlarlar turli xil dinamik tashqi ta’sirlar 
ostida ishlaydilar va ularning kesimlarida turli xil yuklanishlar vujudga keladi. 
Sterjendagi ana shunday yuklanishlarni aniqlash masalasi deformatsiyalanuvchi qattiq 
jismlar mexanikasining dolzarb masalalaridandir. Amaliy masalalarda ana shunday 
yuklar ta’siri ostidagi plastinkalardagi kuchlanganlik-deformatsiyalanganlik 
holatlarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon texnikasi, qurilish, 
yer osti va yer usti inshoatlari, aviatsiya, kemasozlik va boshqa juda ko‘plab sohalarda 
uch qatlamli plastinka qurilish inshoatlari va muhandislik qurilmalarining asosiy 
elementlaridan biri sifatida ishlatiladi. Eksplutatsiya jarayonida bunday sterjenlarlar bir 
qancha kuchlar ta’siri ostida bo‘ladilar va juda ko‘p hollarda ularning dinamik 
chidamlilik darajasini eksperimentdan emas, balki hisoblashlar yordamida aniqlashga 
to‘g’ri keladi. Yuqorida aytilganlar uch qatlamli sterjenning tashqi dinamik yuklar 
ta’siridagi tebranishlarini tadqiq qilish, ularning tebranish chastotasi, amplitudasi, 
shakli va boshqa xarakteristikalarini aniqlash muhim amaliy ahamiyatga ega ekanligini 
ko‘rsatadi.