Международный научно-образовательный электронный журнал

Название публикации:
«SINFDAN MAKTABDAN TASHQARI ISHLARNI 
O‘QUVCHILAR IQTISODIY TARBIYASINING SHAKLLANTIRISHDAGI 
AHAMIYATI» 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada yoshlarda iqtisodiy tafakkurni tarbiyalashda 
texnologiya fani va sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning ahamiyati xaqida 
ma’lumot berilgan. O‘quvchilarga iqtisodiy tarbiya avvalo dars jarayonida 
singdirilishi, Bolalarda o‘z extiyojlarini to‘laroq qondirishga bo‘lgan izlanishlarda 
mexnatga yo‘naltirilganlikni tarbiyalash, kasb tanlashga ongli munosabatda bo‘lish, 
tejamkorlik, rejalilik, omilkorlik, ishchanlik, xo‘jalikni tejab-tergab olib borish kabi 
sifatlarni tarbiyalash xaqida ma’lumotlar beradi. 
Kalit so‘zlar:
Iqtisodiy tarbiya, tarbiya, iqtisodiy bilim, predmed, element, 
tejamkorlik, rejalilik, omilkorlik, 
Bozor iqtisodiyoti davrida yoshlarda iqtisodiy tafakkurni tarbiyalash ayniqsa 
judamuhim. Avvalo o'quvchilar iqtisodiy tarbiya haqida mukammal, to'la tushunchaga 
ega bo'lmog'i darkor. Iqtisodiy tarbiya o'quvchilarda tejamkorlik, mehnatsevarlik, 
tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob va ayni vaqtda shu kabilar 
haqida fikrlay olish qobiliyatini kamol toptirishdir. Iqtisodiy tarbiya mazmuni Sharq 
mutafakkirlari tomonidan asosli boyitib kelindi. Chunonchi, Muhammad Ibn Suso 
Al-Xorazmiy matematika fani inson hayotida asosiy o'rin tutishini alohida ta'kidlaydi. 
Uning fikricha, kishi hisob ilmini bilishi va o'z ishiga pishiq bo'lishi kerak. Shunda u 
o'z mehnatining natijalarini o'lchovlar orqali aniqlay olishi mumkin. 
O'zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da: 
«Ta'limning barcha darajalari ta'lim oluvchilarning iqtisodiy ta'limi hamda tarbiyasini 
takomillashtirish», zarurligi a'lohida ta'kidlangan. Barkamol inson avvalo iqtisodiy 
tarbiya olmog'i shart. Chunki iqtisodiy tarbiyasiz, unga bog'liq ko'nikmalarsiz, 

---

268 
odatlarsiz haqiqiy mukamml inson bo'lishi mumkin emas. U eng avvalo o'z mehnati va 
boshqalar mehnatini qadrlaydigan, uni hayotda tadbiq qilishning ta'limiy asoslarini 
ilmiy bilmog'i zarurdir. Iqtisodiy tarbiya iqtisodiy ta'lim negizida quriladi. Tarbiya esa 
kundalik turmushda yuqoridagi sifatlarni qo'llash jarayonida o'z ifodasini topadi. Bu 
muammo esa boshlang'ich sinf o'quvchilarida o'ziga xos tarzda, ya'ni sodda shaklda 
tashkil etiladi. Chunki kichik o'quvchilarda iqtisodiy ma'lumotni, madaniyatni, ongni, 
ko'nikma va odatlarni birdaniga tarkib toptirish mumkin emas. Shuning uchun kichik 
o'quvchilarda dastlab iqtisod haqida tasavvur, tushuncha va ularni turmushda qo'llash 
bilan bog'liq ko'nikmalarni tarkib toptirish muhim vazifa hisoblanadi. Kichik yoshdagi 
o'quvchilarning barkamol insonga xos bo'lgan iqtisodiy bilimlari bosqichma-bosqich 
ular yoshining ortib borishi bilan uzviy bog'liq holda tashkil etiladi. Iqtisodiy ong, 
madaniyat birdaniga tarkib toptirilmaydi. O'quvchilarning bu sohadagi tasavvurlari 
bevosita ta'lim jarayonida tarkib toptirilib borishni talab etadi. Bunday mas'uliyat 
boshlang'ich sinf o'qituvchisi zimmasiga to'g'ri keladi. Bu ish boshlang'ich ta'limning 
to'rt yilli davrida amalga oshiriladi. 
Iqtisodning yaxshi yoki yomonligi tejamkorlik bilan bevosita bog'liqdir. Bas, 
shunday ekan bolaga oilada iqtisod, kirim-chiqim mohiyati haqida ta'lim-tarbiya berish 
kerak. Bu ishni o'quvchi bevosita maktab ta'limi davrida oladi. Shuning uchun 
o'quvchida ilk iqtisodiy tushuncha asoslari va ko'nikmalarni tarkib toptirishga alohida 
e'tibor berilishi shu kunning muhim muammolaridan biridir. 
O'quvchilarga iqtisodiy tarbiya avvalo dars jarayonida singdiriladi. O'qituvchi 
qaysi sinfda qaysi predmetdan dars berishidan qat'iy nazar o'rganilayotgan 
materialning mazmunidan, uning xususiyatlaridan kelib chiqib, o'quvchilarga iqtisodiy 
ta'lim, tarbiya elementlarini singdirib, kerakli ko'nikma, odatlar haqida ma'lumot beradi 
O'quvchi mazkur fanlardan olgan bilimlarini qiyoslab, taqqoslashtirish
asosida birinchi navbatda o'z mehnatini, so'ng o'zgalar mehnatini qadrlashga o'rganadi. 
Shu asosda o'quvchilarda iqtisodiy ma'lumot, ko'nikma va odatlar tarkib topadi. 
O'quvchilarni iqtisodiy tarbiyalashda sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy 
tadbirlar samarali ta'sir ko'rsatadi. 

---

269 
Masalan, texnologiya fanini o‘qitishda mavzularga oid bilimlarni berishda 
o‘quvchilarda axloqiy, estetik, ekologik tarbiyalar bilan bir qatorda iqtisodiy tarbiyani 
shakllantirish xam muxim o‘rin tutadi. Darsda buyum tayyorlash jarayonlarida buyum 
to‘g‘risida ilmiy nazariy ma’lumotlar bilan birga materiallarning tannarxi, tayyorlash 
uchun ketadigan vakt birliklari, asbob uskunalarning turi va sifatining axamiyati, 
rejalash va o‘lchash ishlarining aniqligi, ish o‘rnining to‘g‘ri tashkil qilinganligi, 
material sarf xarajati, andozalarni materiallarga to‘g‘ri joylashtirishga oid bilim va 
ko‘nikmalar beriladi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda masalan «Mohir qo'llar» to'garagi 
ishtirokchilari o'qituvchi-usta rahbarligida turli xil buyumlar, kiyim-kechaklar, 
o'yinchoqlarni tayyorlash bilan bog'liq ko'nikmalarni o'rganadilar, ya'ni biror bir 
mahsulot ishlab chiqarishni o'rganadilar. Ana shu mahsulotlar ishlab chiqarilmasa 
odamlar ularni bozordan xarid qilishlari zarur bo'ladi. Demak, ishlab chiqargan 
buyumlar kishilarning shu sohaga bo'lgan ehtiyojlarini qanoatlantiradi, ya'ni 
ta'minlaydi. Xullas, bu mahsulotlar mablag', ya'ni pul hosil bo'lishiga asos soladi. Pul 
esa o'z navbatida o'quvchilarni iqtisodiy fikrlashga va shu haqda to'g'ri xulosa 
chiqarishga undaydi. 
Yoki maktabdan tashqari biror zavod yo fabrika yo korxonada ishlab 
chiqarish jarayoni bilan o'quvchilarni tanishtirish orqali ularning mazkur sohalar 
bo'yicha tasavvur, bilim, ma'lumotlarini takomillashtiradi. Qaysi soha bo'lmasin u 
davlatning, kishilarning kundalik turmushi, hayoti bilan bog'liqligini anglaydi.
Mazkur sohaning iqtisodiy imkoniyatlari va o'z navbatida odamlarning shu sohaga 
bo'lgan ehtiyojini o'quvchilar o'rganish, ko'rish, kuzatish jarayonida o'zlarining 
iqtisodiy ma'lumotlarini oshirib borishadi. Bularning barchasi o'quvchilarni iqtisodiy 
tarbiyalashda ijtimoiy ahamiyatga ega. O'quvchilarni iqtisodiy tarbiyalash ommaviy 
axborot vositalari, teatr, kino, sayohatlarni, ko'rgazmalarni tashkil qilish singari 
manbalari mavjudki, ularsiz fuqarolarning iqtisodiy madaniyatini, tafakkurini, ongini 
va ularni ijtimoiy hayotga tayyorlash masalasini hal etish mushkul
O‘quvchilarda iqtisod borasida ijodiy fikr yuritishni shakllantirishda darslarda va 
sinfdan tashkari mashg‘ulotlardan unumli foydalanish lozim. Iqtisodiy tarbiyaning 

---

270 
asosiy maqsadida bir qator masalalarni xal etish natijasida erishish mumkin. Bu 
vazifalarning asosiylari kuyidagilardan iborat: 
- O‘quvchilarda iqtisodiy ongni izchillik bilan rivojlantirib borish; 
- Oqilona extiyojlarni, ularni moddiy imkoniyatlar bilan taqqoslash; 
- Bolalarda o‘z extiyojlarini to‘laroq qondirishga bo‘lgan izlanishlarda mexnatga 
yo‘naltirilganlikni tarbiyalash; 
- Kasb tanlashga ongli munosabatda bo‘lish, tejamkorlik, rejalilik, omilkorlik, 
ishchanlik, xo‘jalikni tejab-tergab olib borish kabi sifatlarni tarbiyalash; 
- O‘quvchilarni iqtisodiy taxlil qilish malaka va ko‘nikmalari bilan qurollantirish, 
tejamkorlik va iqtisod qilish odatlarini tarbiyalash, aqliy va jismoniy mexnat 
madaniyatini shakllantirish, mexnatni ilmiy tashkil qilish asoslarini egallab olish; 
Xulosa qilib aytish mumkinki sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlar
o‘quvchilarda iqtisodiy tarbiyaning shakllantirish uchun eng muxim omil xisoblanadi.