Foydalanilgan adabiyotlar
1. U. Jumayev. O’zbekistonda arxiv ishi tarixi. - Toshkent: «TURON-IQBOL», 2016.
- 188 b
2. Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Qatagʼon qurbonlari
xotirasi davlat muzeyi va hududlardagi oliy taʼlim muassasalari tuzilmasida qatagʼon
qurbonlari xotirasi muzeylarini tashkil etish chora-tadbirlari toʼgʼrisida” Oʼzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. Toshkent sh., 2017 yil 22 noyabr, 936-
son.
3. “Qatagʼon qurbonlarining merosini yanada chuqur oʼrganish va ular xotirasini
abadiylashtirishga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida”gi Oʼzbekiston
Respublikasi Prezidentining farmoyishi. Toshkent sh., 2020 yil 8 oktyabr, F-5598-son.
4. R. Shamsutdinov. Qatag’on qurbonlari. (1937 yil 10 avgust – 5 noyabr). Ikkinchi
kitob. T.: “Sharq”, 2007.
933
5. Axror Pardayev, Akbar Majidov. Jizzax viloyatida qatag’on qurbonlari nomlarini
tiklash bo’yicha dastlabki tadqiqotlar. “Innovatsion rivojlanishda ijtimoiy-gumanitar
fanlarning dolzarb masalalari”: xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
toʼplami (Jizzax, 2020 yil 20 noyabr, Oʼzbekiston). – Jizzax, 2020. – 602 b. 509-512
betlar.
934
ФИО автора:
Nishanov Xurshid Yuldashaliyevich
Pop tumanidagi 39-sonli maktab o‘qituvchisi
Название публикации:
«KROSSVORD - MANTIQLI TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRISH USULI»
Annotatsiya
: mazkur maqola maktab o‘quvcilarini krossvordlarni yechish
texnikasi bilan tanishtirish bosqichlari, shuningdek, krossvordning paydo bo‘lish
tarixi hamda uning maktab o‘quvchisi bo‘lgan bolaning aqliy jarayonlarini
rivojlanishiga ta'siri bilan tanishtiradi.
Kalit so‘zlar
: krossvord, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, tez so‘z, o‘yin-
kulgi.
21-asrda biz hayotimizni kompyuter, mobil telefon, planshetsiz tasavvur qila
olmaymiz. Sivilizatsiyaning barcha bu yutuqlari inson hayotini osonlashtiradi, uning
bilim ufqlarini kengaytiradi, ta'lim va tarbiya nuqtai nazaridan muayyan istiqbollarni
keltirib chiqaradi. Maktab yoshdagi bolalar ko‘pincha axborot kommunikatsiya
texnologiyalarini, kompyuterni kattalarga qaraganda tezroq o‘zlashtiradilar, planshet
va mobil telefon klaviaturasini osongina tushunadilar va boshqaradilar, bu esa ota-
onalarning cheksiz quvonchi va g‘ururiga sabab bo‘ladi. Biroq, bolalar osonlikcha
o‘zlashtiradigan o‘yinlar ko‘pincha stereotip bo‘lib, odatda bola ularga qaram bo‘lib
qoladi va ko‘pincha qo‘rquvga sabab bo‘ladi. Ko‘plab amaliyotchi o‘qituvchilar,
psixologlarning ta’kidlashlaricha, zamonaviy bolalar zamonaviy gadjetlar bilan
bemalol ishlashlari, mustaqil ravishda Internetga kirishlari mumkin. Biroq ularning
aqliy jarayonlari ko‘pincha oqsaydi: xotira, nutq, fikrlashning rivoj,anishi susayadi.
Zamonaviy dunyoda o‘qituvchining asosiy vazifasi bolalarga nafaqat kerakli
bilimlarni berish, balki ularda turli manbalardan bilim olish va uni amalda qo‘llash
qobiliyatini shakllantirishdir. Buning uchun ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilish
faolligini rag‘batlantiradigan o‘qitishning texnologiyalari, usullari, shakllari va
usullarini qo‘llash zarur.
Krossvord o‘yin texnikasi sifatida katta rivojlantirish salohiyatiga ega.
Krossvord nafaqat bilim faolligini rag‘batlantiradi, balki o‘quvchilarning
dunyoqarashini kengaytiradi, mantiqiy fikrlashni, xotirani, ijodkorlikni
rivojlantirishga yordam beradi, savodxonlikni oshiradi, shuningdek, o‘rganish
jarayonida aqliy salomatlikni saqlash funksiyasini bajaradi. Maktab yoshidagi bolalar
jumboqlarni yechishda, obyektlarning tasvirlarini vositachilik qilishda muammolarga
duch kelishadi, ya'ni mantiqiy fikrlashda qiynalishadi. Hech shubha yo‘qki, o‘quv
935
o‘yinlari bolaning so‘z boyligini boyitishga yordam beradi, ularning ijodiy
salohiyatini faollashtiradi. Sinfda o‘qituvchilar tomonidan ishlatiladigan turli xil
o‘yinlar, metodologiya va faoliyat amaliyoti maktab yoshidagi bolaning aqliy
rivojlanishi va olamni o‘rganishiga yordam beradi.
Hozirda ta'lim muassasalari o‘qituvchilari amaliyotiga krossvord kabi
qiziqarli va rivojlanayotgan o‘yinni joriy etish maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda
krossvord tarixiga murojaat qilsak. Birinchi krossvord yuz yilcha oldin paydo
bo‘lgan. Uning yaratuvchisi janubiy afrikalik Viktor Orvil tufayli jazo muddatini
o‘tayotib, kameraning asfaltlangan pollari oddiy hujayralar to‘riga o‘xshab
ko‘rinishini payqadi. U har bir harf alohida katakchaga sig‘ishi uchun so‘zlarni ixtiro
qila boshladi va keyin uning aqliga bir fikr keldi: so‘zlarni tanlash mumkin bo‘lsa,
ular kesishgan joyda harflar mos keladi. Orvil o‘z kashfiyotini "Kvadratda oldinga va
orqaga" o‘yini deb atadi.
Krossvord tarjimada "tezkor so‘z" - fikrlash jarayonlarini faollashtirish
vositasi sifatida ishlatiladigan o‘yin-kulgi degan ma'noni anglatadi. U ta’limning
barcha bosqichlaridagi o‘qituvchilar faoliyatida o‘zining munosib qo‘llanilishini
topdi. Turli adabiyotlarni o‘rganish, shuningdek, muallimlar bilan suhbatlar
o‘tkazish va maktab bolalariga tashxis qo‘yish natijasida mutaxassislar bolalar
ko‘pincha krossvordni yechishda qiynaladi degan xulosaga keldilar. O‘z navbatida,
o‘qituvchilar bolalar bilan ishlashning ushbu shaklini juda qiziqarli deb bilishadi,
lekin ular darsda kamdan-kam hollarda krossvord ko‘rinishidagi boshqotirmalardan
foydalanadilar. Chunki ular har doim ham krossvordni taqdim etish usulini yaxshi
bilishmaydi, bu borada kerakli adabiyotlar deyarli yo‘q. Mustaqil tarzda krossvord
tayyorlash o‘qituvchidan ko‘p vaqt va mahorat talab qiladi. Ammo mohirona taqdim
etilgan krossvord, rang-barang va to‘g‘ri ishlab chiqilgan bo‘lsa, maktab bolalarida
chinakam qiziqish uyg‘otadi. Har bir bola, krossvordni yechayotganda, xuddi
tadqiqotchiga aylanadi, u harakat qilishi, ongini chalg‘itishi, shu bilan olingan bilim
va tajribani faollashtirishi, diqqatini jamlay olishi, mulohaza yuritishi kerak bo‘ladi.
Krossvordlar xotirani rivojlantirishga to‘liq hissa qo‘shadi, aql-zakovatni,
tahlil qilish, taqqoslash, mantiqiy fikrlash, diqqatni jamlash, maqsadlarga erishishda
qat'iyatlilik qobiliyatini rivojlantiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, maktabda
krossvorddan foydalangan holda ishlash, agar bolalar alifboning maktabgacha
pedagogika harflari bo‘yicha ma'lum bilimga ega bo‘lsa va nutqning tovush
madaniyati yetarlicha yuqori darajada rivojlangan bo‘lsa, amalga oshirilishi mumkin.
Bolalarni krossvord yechishga qanday o‘rgatish mumkin? Bu boradagi
ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
936
Shunday qilib, birinchi bosqichda bolalarga ko‘rib chiqish uchun rangli
maxsus krossvordlar taklif etiladi, o‘qituvchi maktab yoshdagi bolalarning
e’tiborini tasvirlangan obyektlarga qaratadi, ularni nomlashni va bu nomlarni tegishli
katakchalarga kiritishni taklif qiladi.Bolalar asosiy qoidalarni tushunishlari kerak:
krossvord yechishni unda kodlangan istalgan so‘zdan boshlashi mumkin, har bir
katak faqat bitta harf uchun mo‘ljallangan, so‘z raqam joylashgan katakdan
boshlanib, to‘q rangdagi katakcha yoki krossvordning cheti bilan tugaydi. Ushbu
bosqichda bolalarda bo‘lajak mashg‘ulotlarga katta qiziqish uyg‘otish, shuningdek,
hamkorlik muhitini o‘rnatish uchun o‘qituvchidan materialning hissiy taqdimoti talab
qilinadi.
Ikkinchi bosqichda o‘qituvchi oldindan olingan ma'lumotlarni xotirada
ko‘paytirish va uni mustahkamlash uchun tayyorlab qo‘yilgan krossvordlar bilan
ishlashi kerak. Ushbu bosqichda ishni tashkil qilish har xil bo‘lishi mumkin:
frontal, masalan, o‘rganilalayotgan mavzuga qiziqishni shakllantirish uchun;
o‘rganilgan materialni, olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida kichik
guruhlar bo‘yicha (tanlov tamoyili bo‘yicha);
individual, masalan: topishmoqlarni yechish va krossvord kataklariga alohida
so‘zlarni kiritish.
Uchinchi bosqichda maktab yoshdagi bolalar atrof dunyo haqida yetarli bilim
va g‘oyalarga ega bo‘lib, mustaqil ravishda elementar krossvordlar tuzishni
o‘rganadilar. Agar oldingi bosqichlarda bolalar faqat xotirasida olingan
ma’lumotlarni qayta ishlab chiqargan bo‘lsalar, bu bilimlarni mustahkamlashning
samarali usuli bo‘lgan bo‘lsa, endi u faoliyatning boshqa samarali darajasiga o‘tadi,
bu nafaqat takroriy tahlilni, balki o‘yin bayonini ham talab qiladi.
Bolalar bilan ishlashda krossvordlardan foydalanish bo‘yicha oldingi
ishlarning natijalarini birlashtirish uchun o‘qituvchi uchun maktab yoshdagi
bolalarda mustaqillik namoyon bo‘lishini targ‘ib qilish, ularning tashabbuskorligi,
ijodkorligini rag‘batlantirish muhimdir.
Список литературы:
1.
https://school-science.ru/5/4/35265
2.
Надежда Николаевна Доннер. «Использование кроссворда в
учебном процессе» (https://www.1urok.ru/categories/10/articles/23217)
937
3.
Новейший справочник по решению кроссвордов, И.Комарова,
ISBN: 5-7905-0311-Х, Издательство: Рипол Классик, 2002
4.
Кроссворды, сканворды, ребусы, шарады, загадки, головоломки, Олег
Китынский, ISBN: 978-5-9910-2356-6, Издательство: Книжный клуб
"Клуб семейного досуга". Харьков, 2013
938
Do'stlaringiz bilan baham: |