Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 2)

ФИО автора:
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat Oʻzbek tili va adabiyoti 
universiteti Tarjima nazariyasi va amaliyoti fakulteti 2-kurs talabasi 
Xusanovich 
Abdulaziz Islomov
Название публикации:
«NOSTANDART DARSLAR» 
Anotatsiya: Ta'lim metodlari o'zida ta'lim jarayonini tashkil etishni aks ettiradi: o'rgatuvchi va
o'rganuvchilarning hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etish ta'lim metodlari mavjudligining asosi, o'zagidir. 
Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o'qituvchining dars boshida belgilagan
maqsadiga mos kelavermaydi. Ta'lim maqsadi o'qituvchi va o'quvchilar faoliyati asosida, shuningdek,
ta'lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo'naltirilgan mexanizm ishga 
tushadi. 
Kalit so'zlar: umumdidaktik metod; ta'lim metodlari; didaktik g'oyalar; pedagogik mahorat. 
XX asrning 70 – yillari o‘rtalarida milliy maktablarda o‘quvchilarning mashg‘ulotlarga qiziqishlari pasayish 
xavfi aniqlandi. Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga alohida 
e’tibor qaratildi. Nostandart dars an’anaviy tuzilishdagi improvizatsion o‘quv mashg‘ulotidir. 
Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o‘nlab turlari mavjudligini ko‘rsatdi. Ular orasida 
“berilish” darsi, amaliy o‘yinlar, matbuot konferensiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi 
o‘yinlar, tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, haqiqatni izlash, 
“paradokslar”, auksionlar, dialoglar va boshqalar bor. 
Ochiq dars-- bu ilk bor past o‘zlashtiruvchi talabalariuchun Siegfried Engelman tomonidan ishlab chiqilgan 
o‘rgatish metodi. Yuqori saviyada tashkillangan darslar va ochiq fikr-mulohazalar. U mavzudan chetlashish 
va darsni samarasiz chiqmasligini ko‘zlagan holda dars jarayonini faollashtirishni maqsad qilgan. Bu metodni 
quyidagi kalit tushunchalar sharhlaydi: 
O‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi. 
E’tibor o‘qituvchiga qaratiladi. 
O‘qituvchi tomonidan alohida tashkillashtiriladi. 
Maqsadli harakatlar va faol munosabat o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. 
Faol munosabat, fikr-mulohazalar va xatolarni to‘g‘rilash. 
Yuqori natija 
Ta’kidlash joizki, “ochiq dars” atamasi pedagogika matnlarida qo‘llanilganda, muhokamada bo‘lgan kuchli 
uslubdagi metod va maxsus instruksiyaviy dizayn tushuniladi, leksiya yoki seminar darslari kabi sodda 
bo‘lmaydi. 
Ta‟lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. «Metod» so„zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul,
maqsadga erishish yo„li» kabi ma‟nolarni anglatadi.
Filofosiya lug'atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari» deya sharhlangan. Ayni
vaqtda pedagogik manbalarda «ta'lim metodi» tushunchasiga berilgan ta'riflarning xilma-xil ekanligiga 

---

883 
guvoh bo'lish mumkin. Shuningdek, ta'lim metodlarining o'qituvchi va o'quvchilarning o'zaro 
hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to'g'risidagi fikrlar ham mavjud. Keltirilgan ta'riflardan
ko'rinib turibdiki, ushbu tushuncha mohiyatan birmuncha murakkab ma'noni ifoda etadi va doimo bir
xilda talqin etilmaydi. Asosiy muammo shundaki, keltirilgan ta'riflarda umumiy yondoshuv o'z aksini 
topib, metodning aynan qanday faoliyatni tashkil etishga yo'naltirilganligi aniq foydalanmagan. Shunday 
ekan, Prezident I.A.Karimovning ta'lim tizimini isloh qilishda quyidagi fikrlarini keltiramiz: «DTSni o'quv 
dasturlari va o'quv adabiyotlarini takomillashtirish, Oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimida ta'lim yo'nalishlari
va mutaxassisliklarni bugungi kun talablari nuqtai nazaridan qayta ko'rib chiqish zarur». «Ta'lim
metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo'nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida
namoyon bo'ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o'qituvchi va o'quvchilar faoliyatining o'zaro tutashuvi,
o'qitish va o'qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod 
boshqa shakllarda namoyon bo'lmaydi, buning boisi ta'lim metodi o'zida umumiy holda faoliyatning 
didaktik modelini ifoda etadi». Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to'laqonli yorituvchi ta'rifni
aniqlashga bo'lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta'riflar ilgari surilmoqda. Biroq,
«ta'lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga
qaramay, ularni o'zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta'lim metodlari 
o'quvchilarning o'quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Ta'lim metodi
ta'lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta'lim mazmunini o'zlashtirish yo'llari ifoda
etiladi, o'qituvchi va o'quvchilarning o'zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan,
ta'lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo'lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o'qish 
faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi.
Ta'lim metodlari doimo u yoki bu o'qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o'zaro 
shartlanganligini ta'kidlash joiz. Bildirilgan fikrlardan kelib chiqadigan umumiy xulosalar nimalardan iborat?
Ta'lim metodlari – ta'lim (o'qitish) jarayonining barcha jihatlarini qamrab oladigan murakkab, 
ko'pqirrali hodisa hisoblanadi.
Ta'lim metodlari o'zida ta'lim jarayonini tashkil etishni aks ettiradi: o'rgatuvchi va o'rganuvchilarning
hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etish ta'lim metodlari mavjudligining asosi, o'zagidir. Tabiiyki, umumiy
holda erishilgan natija har doim ham o'qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos
kelavermaydi. Ta'lim maqsadi o'qituvchi va o'quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta'lim vositalari
yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo'naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta'lim 
tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda 
mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi.
Ta'lim metodlarini tanlash. Pedagogika fanida o'qituvchilarning amaliy tajribasini o'rganish va
umumlashtirish asoida ta'lim metodlarini tanlashga o'quv-tarbiya jarayoni kechayotgan shart-
sharoitlar va aniq holatlarga bog'liq muayyan yondashuvlar vujudga keladi. Ta'lim metodlarini
tanlashda quyidagi holatlar inobatga olinishi lozim:
• zamonaviy didaktikaning etakchi g'oyalari, ta'lim, tarbiya va rivojlantirishning umumiy maqsadlari;
• o'rganilayotgan fan mazmuni va metodlari, mavzularining o'ziga xosligi;
• xususiy fanlar metodikasining o'ziga xosligi va umumdidaktik metodlarni
• saralashga qo'yiluvchi talablarning o'zaro aloqadorligi;
• muayyan dars materialining maqsadi, vazifalari va mazmuni;

---

884 
• u yoki bu mavzuni o'rganishga ajratilgan vaqt;
• o'quvchilarning yosh xususiyati, bilish imkoniyatlari, darajasi;
• o'quvchilarning darsga tayyorgarlik darajasi;
• o'quv muassasalari, auditoriyalarning moddiy ta'minlanganlik darajasi,
jihozlar, ko'rsatmali qurollar, texnik vositalarning mavjudligi;
• o'qituvchining imkoniyatlari, nazariy va amaliy jihatdan kasbiy tayyorgarlik
darjasi, pedagogik mahorati, shaxsiy sifatlari;
• o'quv muassasalarida fanlararo hamkorlikning o'rnatilganligi.
O'qituvchi bu holatlarni inobatga olib, u yoki bu ketma-ketlikda og'zaki, ko'rgazmali yoki amaliy
metodlarni, reproduktiv yoki mustaqil ishlarni boshqarish metodlarini nazorat va o'z-o'zini nazorat
metodlarini tanlash borasida aniq echimlar qabul qiladi. Bu funksiyalar ta'lim metodini qo„llash
jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o'zaro singib
ketadi. Misol uchun, tashhisli funksiya o'qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga 
bajariladi.
«Ta'lim metodi» atamasi bilan birga ko'p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul,
didaktik usul) tushunchasi ham qo'llaniladi. U ta'lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri,
metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta‟riflanadi. Har bir ta‟lim metodi muayyan ta'lim
usullarini chog'ishtirish orqali joriy etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. -Toshkent, SHarq nashriyot-
matbaa konserni, 1997.
2.Karimov I.A. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi. –T.: O'zbekiston, 2010. 5-7-bet.
3.O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni Barkamol avlod –
O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa konserni,
1997. 
4.O'zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» Barkamol avlod – O'zbekiston
taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa konserni, 1997. 
5.Mavlonova R. va boshq. Pedagogika. – Toshkent, O„qituvchi, 2001. 

---

885