Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 2)

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 
1.
Yusupov T. O`zbek adabiy tilining leksik-semantik va stilistik xususiyatlari.
Toshkent, 1986 
2.
Tursunov T., Aliev A., O`rinboev B. O`zbek adabiy tili tarixi. Toshkent,
1995.
3.
Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. T.: Akademnashr. 2018. – 480 b. 
4.
Mythopoetic Images IN Shukur Kholmirzaev’s Stories.S.Mamayusupova 
European Journal of Molecular &Clinical Medicine 2020 

---

320 
ФИО авторов: 
Abduvaliyeva Aziza, Husanova Mashhura 
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
O‘zbek tili va adabiyoti universteti talabasi

Название 
публикации:
«O‘ZBEKISTONDA 
HUJJATCHILIKNING 
SHAKLLANISH TARIXI» 
Annotatsiya 
Ushbu maqolada O‘zbekiston hududida hujjatchilik tarixi shakllanishi haqida 
ma’lumot beriladi. Shuningdek, hujjatlarning tarixiy va o‘lmas ahamiyati haqida so‘z 
boradi.
Kalit so‘zlar:
hujjtchilik, hujjatchilik tarixi, xattotlar, mirzalar, o‘rta asrlar 
hujjatchilik davri 
Insoniyat yaralibdiki, ichki va tashqi har qanday masalalarda bugungi kunga qadar 
hujjatlarga ehtiyoj sezadi. Hujjat o‘zi nima? U qanday dasturiamalki, hatto hozirgacha 
o‘zining qadr-qiymatini yo‘qotgani yo‘q. Bizningcha, hujjat – ko‘pgina 
muammolarning kaliti, yechimini izlayotgan muammolarning bartaraf etilishidir. 
Sababi, u nafaqat davlatlar ichidagi, balki davlatlararo munosabatlarda ham o‘zining 
ijtimoiy, siyosiy, ma’rfiy, madaniy va boshqa bir qator vazifalarini bajara oladi.
“Hujjat” so‘zining lug‘aviy ma’nosi arabchadan olingan bo‘lib, “qayd qilish”, 
“tasdiqlash” degan tushunchani ifodalaydi. Demak, qayd qilingan, tasdiqlangan ushbu 
omillar hayotimizning yengillashiga, ayrim muammolarimizning tez va oson bartaraf 
bo‘lishiga sabab bo‘lar ekan. Manbalarga ko‘ra, ilk hujjatlar miloddan avvalgi XVIII 
asrda Bobil davlati hukmdori Xammurapi davrida shakllantirilgan. Bu davrda hujjatlar 
tosh ustunlarga bitilgan, va albatta, bu aholining barcha qatlami uchun birdek 
ahamiyatli bo‘lgan. Sharq xalqlarida ham hujjatchilik davlatlar rivojlanishi bilan 
takomillashib borgan. X asr yozma manbalarining guvohlik berishicha, ayni shu 
davrda yozilgan ko‘plab hujjat namunalari bizgacha yetib kelgan. Ular turli xil buyum 
va ashyolarga bitilgan. Masalan, daraxt po‘stlog‘iga, sopolga, toshga va hokazolarga. 

---

321 
Eng qiziqarli joyi shundaki, hujjatlar ayni bizning yurtimizda turli ko‘rinishdagi 
yozuvlar paydo bo‘lishi va takomillashuviga sabab bo‘lgan. Masalan, ahamoniylar 
sulolasi davrida bu yaqqol namoyon bo‘lgan. “Davlat mahkamalarida dastlab barcha 
hujjatchilik ishlari oromiy kotiblari tomonidan oromiy tilida olib borilgan. Tuzilgan 
hujjatlar Eron ma’murlariga og‘zaki tarjima orqali tasdiqlattirilgan. Bu kabi ish usuli 
Eron saltanatining barcha satrapliklarida amal qilgan. Vaqt o‘tgan sari oromiy xattotlar 
kamayib, ularning o‘rnini mahalliy kotiblar egallay boshlangan. Ularning aksariyati 
endi oromiy tilini bilmaydiganlar edi. Natijada mahalliy kotiblar oromiy yozuvi 
harflari bilan o‘z tillarida hujjat tuzish amaliyotini yo‘lga qo‘ya boshlaganlar. Shu yo‘l 
bilan Markaziy Osiyoda parfiyoniy, xorazmiy, sug‘diy, baxtariy, o‘rta fors – pahlaviy, 
keyinroq esa moniyviy, suryoniy, kxaroshtxi yozuvlari paydo bo‘lgan”. [Is’hoqov, 
Alimova, 2020:67] Bundan ko‘rnadiki, hujjatlar nafaqat o‘z yaratilgan davri uchun, 
balki kelajak avlod uchun ham xizmat qiladigan vositadir. Ayniqsa, qadimgi hujjatlarni 
o‘rganish mobaynida hali o‘rganilmagan, fan uchun yangilik hisoblangan qanchadan 
qancha sir-sinoatga duch kelishimiz mumkin.
“Qadimiy va ilk o‘rta asrlar Turon – Turkistonda mirzalarni tayyorlashga alohida 
ahamiyat berilgan edi. Qadimgi Nisa shahar xarobalaridan topilgan hujjatlarda qariyb 
o‘n nafar parfiyalik mirzalar nomi tilga olingan, ularda “shogird mirzalar” ham 
eslatiladi”. [62 Axunjanov, 2011: 62] Demak, bundan ko‘rinadiki, o‘sha zamonlarda 
ham hujjatchilik, hujjat tayyorlash ishlari naqadar mas’uliyatli va nozik vazifa bo‘lgan. 
Hattoki shu ish bilan shug‘ullangan mirzalarning shogirdlari haqida ham bir qancha 
ma’lumotlar uchraydi. Hujjatlarning naqadar ahamiyatga molikligini quyidagi 
manbada ham ko‘rishimiz mumkin: “Ahamoniylar saltanati parchalanib, Xorazm, 
Parfiya, Baqtriya, Sug‘d, Farg‘ona va Isfijobda mustaqil davlatlar tashkil topgandan 
so‘ng ularda yozma hujjatlar, davlat farmonlari, og‘zaki ijodning boshqa 
na’munalarini saqlash an’anasi qabul qilindi va davom ettirildi. Dastlab yozma 
hujjatlar mazkur davlatlar podsholarining xazinalarida tilla yombilari, boshqa 
qimmatbaho metall va toshlar hamda zeb-ziynatlar bilan yonma –yon saqlanar edi.
Asta-sekin g‘azna ajralib chiqdi va yozma hujjatlar bilan kitoblarni alohida tashkil 
etilgan mahzanlarda, ya’ni kutubxonalarda saqlash an’anasi vujudga keldi”. [145 

---

322 
Axunjonov, 2011: 145] Hujjatlar shu qadar qimmatli bo‘lganki, ular hattoki podshoh 
xazinasida saqlangan. Ayrim davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan hujjatlarning oltin suvi 
yuritilgan qog‘ozlarga bitilgani ham ahamiyatga molik.
Olimlar tomonidan Xorazm hududidan topilgan hujjat namunalarida bir qancha 
kishi nomlari aniqlangan. Va bu ayni damda onomastika sohasi rivojiga ulkan hissa 
qo‘shgan. “Umuman olganda, hujjatlarning kesaklardagi izlarida 40 ga yaqin ismlar 
saqlangan. Masalan, Abdak, Andak, Atrosak va boshqalar”. [71 Is’hoqov, Alimova, 
2020: 71] Sug‘d yozma manbalari orasida Panjikent yaqinidagi Mug‘ qal’asidan 
topilgan hujjat tarix uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. Sababi hujjatdagi asosiy 
o‘rinlar arablarga qarshi ittifoq, ayni o‘sha davrdagi siyosiy va iqtisodiy muammolarga 
bag‘ishlangan hamda xoqonlarning bir-biriga murojaatidan iborat. Bu tipdagi 
hujjatlarda adresat va adresant nomlari keltirilmagan yoxud o‘ta maxfiy holatda 
bitilgan.
O‘rta asrlarga kelib esa hujjatchilik boshqacha tus oldi. Sababi arablarning 
bosqinidan so‘ng nafaqat xalqlarning hayotida, balki ularning hujjatlarida ham 
ko‘pgina o‘zgarishlar vujudga kela boshladi. Bu davrda eng ko‘p tarqalgan hujjat turi 
bu vaqf hujjatlaridir. “ Vaqf mulklari rasmiylashtirilgan hujjat “vaqfnoma” deb atalgan 
hamda qozining muhrlari bilan qonuniylashtirilgan”. [Is’hoqov, Alimova 2020: 95] 
Shuningdek, vaqfnomaning tuzilish jihati o‘ziga xos bo‘lgan. Hujjat Ollohga hamd va 
Payg‘ambar Muhammad(s.a.v)ga salavot aytish so‘zlari bilan boshlangan va bu 
keyinchalik an’anaviy tus olgan. Hujjatlar Buxoro va uning atofidagi katta va kichik 
qishloqlarning tarixiy toponimikasi va topografiyasini o‘rganishda ham qo‘shimcha 
ma’lumotlar beradi. Quyidagi qishloqlar – Farakan, Ushmiyun, Ibodi, Bidjugi, 
Margzorcha, Zaxanjiza, Xavzi Arusonni, Fatxobod kasabasi, Farishun, Razina, 
Kovokdiza, Kosara, Kushki Osiyoi Vobkand nomlari tilga olingan. Hujjatlarning 
ahamiyatini qarangki, bu nomlardan ayrimlaridan hattoki bugungi kunga qadar
foydalaniladi. Demak, hujjatlar ayrim topografik nomlarning yo‘q bo‘lib ketmasligiga 
sabab bo‘ladigan omillardan biri ekan.

---

323 
Jahonga dong‘i ketgan buyuk sarkarda Amir Temurning “Temur tuzuklari” asari 
hujjatchilikning eng yuksak namunasidir. Boisi, unda davlatni qay tartibda 
boshqarishh, qo‘shin boshliqlarini qay tartibda tayinlash, mamlakatdagi siyosiy 
ahvolni tartibga keltirish kabi dasturiamallarni o‘z ichiga olgan.
Xonliklar davri hujjatchilik tarixini o‘rganadigan bo‘lsak, ularda, asosan, 
amaldorlarni ma’lum bir lavozim yoki mansabga tayinlash, soliq turlari, yer egaligi 
turlari va xonliklarning chet el davlat elchilari bilan diplomatik munosabatlari o‘rin 
egallagan.
Rus bosqini davrida O‘rta Osiyo hududidagi barcha arxiv hujjatlarini yo‘q 
qilishga ko‘p urinishlar bo‘lgan. Ayrimlari markazga olib ketilgan. Mustamlaka xalq 
ongiga esa “o‘lkada hujjatchilik umuman shakllanmagan” deb, singdirishga urinilgan. 
Xullas, mustamlaka davrida nodir va qimmatbaho hujjatlarni asrash e’tibordan chetda 
qolgan. Natijada, xalqimizga tegishli bo‘lgan qanchadan qancha hujjatlar izsiz 
yo‘qolib ketgan.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, boshqa sohalarda bo‘lgani kabi 
hujjatchilikda ham bir qator islohotlar o‘tkazildi. Xususan, davlat va nodavlat arxiv 
fondlari O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O‘zMAF) ga aylantirildi. Va 
ushbu sohaga doir bir qancha qaror va qonunlar ishlab chiqildi. Bugungi kunga kelib,
XXI asr talablariga javob bera oladigan yangi texnologiyalarning joriy etilishi 
hujjatchilik rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. 2019-yil 20-sentabrdagi “O‘zbekiston 
Respublikasida arxiv ishi va ish yuritishni takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risidagi” farmonga asosan arxiv ishiga nisbataan davlat nazorati kuchaytirildi, 
hujjatlarni raqamlashtirish yo‘lga qo‘yildi. 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan 
“Harakatlar strategiyasi” ga muvofiq O‘zbekiston Resoublikasi “O‘zarxiv” agentligi 
tashkil etildi. Bundan ko‘rinadiki, bugungi hayotimizni hujjatlarsiz tasavvur qilish 
qiyin. Shunday ekan, har birimiz hujjatchilik ishlariga qo‘ldan kelgancha hissa 
qo‘shaylik.