Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №13 (том 1)

 
 
 
 
 
 
 

---

7 
ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 
 
ФИО автора:
Azizova Shoxida Fayzullaevna
 
(Toshkent viloyati Toshkent tumani 14- 
umumiy o'rta ta'lim maktabining tarix fani o'qituvchisi) 
Название публикации:
«XORAZMSHOHLAR DAVLATINING TASHKIL 
TOPISHI VA UNING TARAQQIYOT BOSHQICHLARI» 
Anotatsiya:
ushbu maqola orqali siz Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi 
va rivojlanish boshqixhlari haqida habardor bo‘lasiz. 
Kalit so‘z: 
Xorazmshohlar, rivojlanish boshqichlari, Kayxusrav, Mouronnahr, 
Fors, O‘rta sharq. 
XORAZMSHOHLAR DAVLATI — qadimgi davrdan 13-a. oʻrtalariga qadar 
Xorazm hududida hukmronlik qilgan sulolalar (siyovushiylar, afrigʻiylar, 
maʼmuniylar, oltintoshlar, anushteginiylar). X. d. ni xorazmshohlar boshqargan. 
Markazi, asosan, Amudaryoning quyi oqimida joylashgan boʻlsa ham, rivojlangan 
davrlarida, ayniqsa, 13-a. boshlarida shim. da Kaspiy dengizining shim. sohillari, jan. 
da Hindukush togʻlari, sharqda Qashqargacha yetgan. Arxeologik maʼlumotlar 
Koʻzaliqir, Kuyqirilgan qalʼa, Tuproщalʼa, Kat qalʼalarini poytaxt shahar boʻlgan deb 
taxmin qilishga imkon beradi. Yozma manbalar Kat qalʼasini afrigʻiylar sulolasi 
vakillarining soʻnggi qarorgohi boʻlganligini tasdiqlasa, Gurganj (Koʻhna Urganch) sh. 
maʼmuniylar, oltintoshlar va anushteginiylar sulolasining poytaxti boʻlgan. 
Abu Rayhon Beruniy maʼlumotlariga qaraganda, xorazmshoh unvonini olgan 
dastlabki sulola siyovushiylar hisoblanadi. Mil. av. 8-a. da shakllangan Qadimgi 
Xorazm (q. Xorazm) davlatida axomaniylar va undan keyingi afrigʻiylar sulolasi 
asoschisi Afrigʻgacha (305-y.) bulgan Xorazmshohlar davlati haqida toʻla va aniq 
maʼlumotlar yoʻq. 
Beruniy bu haqda: «Siyovush ibn Kayxusravning Xorazmga kelishidan, 
Kayxusrav va uning naslining Xorazmda podshohlik kilishlaridan tarix oldilar. Shu 

---

8 
vaqgda Kayxusrav Xorazmga koʻchib, turk podshoxlari (ustidan) xukmronligini 
yurgizgan edi», deb yozgan. 
Kayxusrav bilan Afrigʻ davri oraligʻida «xorazmshoh» unvoniga sazovor boʻlgan 
shoxdardan bizga Kayxusrav (taxm. mil. av. 1200—1140-y.), Saksafar (taxm. mil. av. 
519—517-y.), Farasman (taxm. mil. av. 329—320-y.), Xusrav (taxm. mil. av. 320-y.) 
nomlari maʼlum. Bu davrlarga oid arxeologik manbalar Xorazmshohlar davlatida 
sunʼiy sugʻorishga asoslangan dehqonchilik, savdosotiq ancha rivojlanganidan darak 
beradi. 1938—40, 1954—56 va 1965—75 y. lardagi arxeologiketnografik 
ekspeditsiyalar natijasida oʻrganilgan yodgorliklardan topilgan moddiymadaniy 
topilmalar Xorazmda ilmfan, sanʼat, haykaltaroshlik yuksak darajada rivojlanganidan 
darak beradi. Bu yodgorliklarning yuqori qatlamlari va hozirgacha saklanib qolgan 
qismlarining koʻpchiligi, asosan, afrigʻiylar sulolasi davrida qurilgan. 
3-a. da Xorazm hududida iqtisodiysiyosiy jihatdan mustaqil boʻlib olgan bir 
nechta hokimliklar vujudga kelgan. Tuproqqalʼa saroyi zallarining birida boshiga toj 
kiygan va qoʻliga burgut ushlagan podsho haykalining topilishi, shuningdek, 
Anqaqalʼa yaqinida ham boshida toj, qoʻlida burgut ushlagan kishi rasmi solingan 
tanganing topilishi va shu joyda zarb qilinganligi mahalliy sulola hokimiyati 
oʻrnatilganligidan guvohlik beradi. Topilgan tangalarda lotin alifbosidagi «S» harfiga 
oʻxshash siyovushiylar tamgʻasining borligi, bu sulola siyovushiylar avlodidan boʻlishi 
mumkinligini koʻrsatadi. Mil. 3-a. oʻrtalarida Kushon podsholigidagina emas, balki 
butun Oʻrta Sharqsa katta siyosiy oʻzgarishlar roʻy beradi. Kushonlar sulolasi bilan bir 
vaqtda arshakiylarning hukmronligi yemiriladi. Xorazmda kushonlar bilan kurash va 
ichki siyosiy larzalar qudratli mahalliy sulolani vujudga keltiradi. Bu sulola oʻz 
tangalarini zarb qiladi va shaharlarda oʻzlariga saroylar quradi. Shunday qilib, 3-a. da 
Xorazmda kushonlar bilan kurashda gʻolib chiqqan siyosiy guruh — afrigʻiylar 
sulolasiga asos solinadi. 
Xorazm eftaliylar (5-a. ning 2-yarmi — 6-a. ning oʻrtalari) davrida ham, turklar 
(6-a. ning 2 yarmi — 7-a. ning 1-yarmi) davrida ham oʻzining siyosiy mustaqilligini 
saqlab qoldi. 

---

9 
Vizantiyalik tarixchi Menandr, Xorazm 6-a. ning 60-y. larida Vizantiya va turklar 
bilan diplomatik aloqalar olib borganligi toʻgʻrisida toʻliq boʻlmagan maʼlumot beradi. 
Arab manbalarida Xorazmning arab lashkarboshilari Salim ibn Ziyod va Umayya 
ibn Abdulloh tomonidan ikki marta boʻysundirilganligi toʻgʻrisida gapiriladi. Aslini 
olganda bu yerlarga ham Movarounnaxr shaharlariga nisbatan qilinganidek, talontoroj 
yurishlari uyushtirilib turilgan. Faqat 8-a. boshidagina Xuroson noibi Qutayba ibn 
Muslim boshchiligidagi qoʻshinlar Xorazmni uzilkesil bosib oldilar. Qutayba 
xorazmliklarning tarixiy adabiyoti va madaniy merosini yaratgan va saqlab kelgan 
olimlarni qirib yuboradi va quvgʻin qiladi. Shuning uchun ham, arablargacha boʻlgan 
Xorazmshohlar davlati tarixiga oid yetarli yozma manbalar uchramaydi. 
Arablarning shafqatsiz zulmi va quvgʻiniga uchragan xorazmshohning ukasi 
Xurzod tarafdorlaridan bir guruhi Bulon boshchiligida 712-y. dan 730-y. gacha Xazar 
xotsonligi hududlariga koʻchib, mustahkam oʻrnashib, bu yerda ular armiya, davlatni 
boshqarish ishlarini oʻz qoʻllariga oldilar. Ular harbiy mavqelarini mustahkamlab, 
Kavkazda arablar egallagan yerlarga xavf sola boshlaydilar. 
Bu davrda Urganch voliysi va Xorazmshohlar davlati xalifalikka toʻgʻridantoʻgʻri 
boʻysunib, har qaysisi alohidaalohida xiroj toʻlab turishgan. Xorazmshohlar davlati 
hukmdorlari oʻz mavqelarini mustahkamlash uchun bir qancha tadbirlarni amalga 
oshirishgan. 751-y. xorazmshoh Shaushfirning elchilari Xitoyga kelganligi haqida 
maʼlumotlar sakdanib qolgan. 
Kuchli larzalardan tushkunlikka uchragan Xorazmshohlar davlati 9—10-a. larda 
Arab xalifaligining yemirilishi tufayli ketmaket Oʻrta Osiyo va Sharqiy Eronda paydo 
boʻlgan yirik mustaqil davlatlar tohiriylar, safforiylar va somoniylar qoʻl ostida 
boʻlgan. 
Tarixiy va arxeologik maʼlumotlarga qaraganda 10-a. oxirlarida Xorazm iqtisodiy 
jihatdan juda tez rivojlana boshlaydi. Bunga shaharlarning oʻsishi dalil boʻla oladi. 
Agar, Tabariy 712-y. da Xorazmda uchta shahar boʻlganligini koʻrsatib oʻtsa, Istaxriy 
10-a. boshlarida Xorazmda shaharlar soni oʻntaga yetganligini koʻrsatadi. 985-y. larda 
esa, Makdisiyning yozishicha, Xorazmdagi shaharlarning soni oʻttiz ikkitaga yetgan. 
Arxeologik qazilma vaqtida topilgan kulolchilik mahsulotlari bu shaharlarda 

---

10 
hunarmandchilik tez rivojlanganligidan darak beradi. Arab manbalariga qaraganda, 10 
— 11-a. larda Xorazm yirik savdo markaziga aylangan. Xorazm savdogarlari, hoz. 
Qozogʻiston va Turkmaniston oʻrnidagi dashtlarda yashovchi aholi bilan Volga 
boʻyidagi Xazariya va Bulgʻor podsholigi hamda Sharqiy Yevropadagi slavyan olami 
bilan keng koʻlamda savdo ayirboshlash ishlarini olib borgan. Sharqiy Yevropa 
savdoning oʻsishi natijasida X. d. ning shim. gʻarb tomonidan eng chekka istehkomi 
boʻlgan Urganch Xorazmda bu savdoning birinchi ahamiyatga ega boʻlgan markaziga 
aylangan. «Hudud ulolam» muallifining taʼrificha, «Gurganj» qad. zamonda Xorazm 
mulklari jumlasiga kirgan shahar boʻlib, endilikda uning alohida podshosi bor. Shahar 
podshosini «Gurganj miri» deb ataydilar. Uning alohida boʻlib ajralib chiqishini — 
mamlakatning iqtisodiy jihatdan gurillab oʻsishi, Volga boʻyi bilan boʻlgan savdo 
aloqalarining rivojlanishi hamda siyosiy tarixiy sharoit bilan bogʻlangan holda 
tushunish mumkin. 
10-a. ga oid yozma manbalarda qayd qilinishicha, xorazmliklar qoʻshnilari 
oʻgʻuzlar &n muvaffaqiyatli jang qilib turgan. Xorazmliklar Xazar xoqonligida muhim 
rol oʻynaganlar, xoqon qoʻshinlaridagi asosiy qism ulardan iborat boʻlgan. 992-y. 
somoniyNuh ibn Nasr oʻz poytaxti Buxorodan mahrum boʻlib, Amul (Chorjoʻy) ga 
qochadi va shu yerdan turib istilochilarga qarshi kurashni uyushtirmoqchi boʻladi. 
Xorazmning ikkala hokimi unga yordamga keladi. Nuh ularning koʻrsatgan yordami 
uchun Xurosondagi ikkita yirik mulkini taqdim qiladi: xorazmshoh Abu Abdulloh 
Muhammadga Obivardni, Urganch amiriMaʼmun ibn Muhammadga Niso sh. ini 
beradi. V. V. Bartold koʻrsatib oʻtganidek, Nuh Xurosonning itoatsiz hokimi Abu 
Aliga qarama qarshi shunday ish qilgan edi. Shunisi qiziqki, Abu Ali Nisoni hech 
qanday qarshiliksiz Maʼmunga topshiradi, lekin Abu Abdulloh yuborgan vakillarni 
Obivardga kiritishdan bosh tortadi. Gardiziynint hikoya qilishicha, isyonkor Abu Ali 
995-y. bahorida Nuhning vassali va lashkarboshisi sifatida harakat qilgan 
Sabukteginning lashkarlaridan yengilgach, dastlab Rayga qochadi, soʻngra Nishopurga 
qaytishga harakat qiladi. Sabukteginning oʻgʻli Mahmudning qoʻliga tushadi va uncha 
katta boʻlmagan guruh bilan Xorazmga Maʼmunning panohiga qochadi. Lekin uni 
xorazmshohning askarlari ushlab oladilar va Katga keltiradilar. Bu voqea ikki Xorazm 

---

11 
davlati oʻrtasidagi kurashning uzilkesil barham topishiga bahona boʻladi. Maʼmunning 
qoʻshini Katni ishgʻol qilgan va ozod qilingan Abu Alini, Maʼmun Urganchda tantana 
bilan kutib olgan. Asir olingan soʻnggi afrigʻiy ham shu yerga keltirilgan.