Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.Ўзбекистон Республикаси “Медиация тўғрисида”ги Қонуни.2018 йил 3 июль. 
2.Ўзбекистон Республикаси ПҚ-4754-сонли “Низоларни муқобил ҳал этишнинг механизмларини 
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори,2020 йил 17июнь.
3.Самир Латипов.w.w.w.Norma.uz.Медиация –янгиликнинг моҳияти нимада?2018 йил 5июль 
4.Муҳаммадиев.А.Медиация-суд ҳокимиятининг нуфузини ошириш омили.”Одил судлов”2020 
йил 12-сон.32-бет. 

---

242 
ФИО авторов:
Gafurova Gulnoz Alixonovna 
Buxoro MTI “Kimyo” kafedrasi assistenti 
Nabiyev Anvar 
200-20 NGT guruh talabasi 
Название публикации:
«PYEDAGOGIK IZLANISHLARNING VALIDLIGI 
TO‘G‘RISIDA» 
Annotatsiya.
Ilmiy makolada pedagogik izlanishlar davomida olib boriladigan 
tadqiqotlar vaqtida olingan natijalarning asoslanganligini ko‘rsatuvchi parametrlardan 
biri hisoblangan validlik to‘g‘risida fikr yuritiladi, bu kattalikni hisoblash, asoslash, 
bunda olingan natijadlarning ilmiy izlanishlardagi o‘rni haqida fikrlar yuritiladi. 
Kalit so‘zlar:
o‘zgaruvchilar, alohida o‘zgaruvchilar, haqiqiylik, tadqiqotning 
sezgirligi, statistik izchillik, konstruktiv haqiqiylik,
Tadqiqotning aniqligi 2000-2012 yillarda Kuk va Kempbell tomonidan haqiqiy 
bayonotlarning, shu jumladan sababiy bog‘liqlik haqidagi bayonotlarning eng yaxshi 
yaqinlashuvi sifatida aniqlangan. Ushbu ta’rif tadqiqot natijalarining to‘g‘riligini 
aniqlashga ishora qiladi va ijtimoiy fanlarda erishish mumkin bo‘lgan haqiqatning 
nisbiy xususiyatini ta’kidlaydi. Har qanday ilmiy tadqiqotda quyidagi savollarga javob 
bera olishingiz kerak: 
- ikki o‘zgaruvchi o‘rtasida bog‘liqlik bormi; 
- bu bog‘liqlik sababiymi yoki yo‘qmi; 
- bu bog‘liqlik ahamiyatlimi; 
- o‘lchash va kuzatish tartiblari o‘rganilayotgan konstruksiyalarga tegishlimi; 
- tadqiqotda aniqlangan sabab-oqibat munosabatlarini umumlashtirish 
mumkinmi? 
Shuning uchun biz ushbu savollar bilan bog‘liq haqiqiylikning quyidagi turlarini 
ajratib ko‘rsatamiz. 
Xulosa qilishning haqiqiyligi - bu ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi munosabatlarning 
statistik ahamiyatini tekshirishga mos keladigan haqiqiylik turi. Bunday xulosalar har 

---

243 
doim ehtimoliydir. Haqiqatan ham, ikkita turdagi xatolarga yo‘l qo‘yilishi mumkin: 
bog‘liqlik ahamiyatli bo‘lmaganda muhim deb qaror qilish yoki o‘zgaruvchilar 
o‘rtasida muhim bog‘liqlik yo‘q degan qaror, aksincha. 
Statistik xulosalarning haqiqiyligini pasaytiradigan bir qancha omillar mavjud: 
- tadqiqotning zaif sezgirligi, bu o‘zini tanlamaning yetarli emasligi yoki 
taqqoslangan guruhlarda katta o‘zgaruvchanlik bilan namoyon qiladi, ya’ni sub’ektlar 
juda farq qiladi va ba’zi o‘zgaruvchilarga nisbatan bir-biridan juda farq qiladi; 
- tadqiqotda qo‘llaniladigan o‘lchov texnikasi yoki o‘zgaruvchilarni 
manipulyatsiya qilish protseduralarining past ishonchliligi; 
- tajriba sharoitida mavjud bo‘lgan aralashish omillari; 
- turli statistik usullar uchun belgilangan o‘tkazish va qayta ishlashning qabul 
qilingan qoidalarini buzish. 
Statistik xulosalarning haqiqiyligini oshirish strategiyasi, masalan, takroriy 
dizayn yoki bir hil guruhlardan foydalanish orqali xatolarning o‘zgaruvchanligini 
kamaytirishdir. Tadqiqotning statistik izchilligi tadqiqotning loyihalash bosqichida 
ham (masalan, namuna hajmini hisoblashni tekshirish) va tadqiqotdan so‘ng uning 
natijalarini baholash uchun tashxis qo‘yish mumkin. 
Ichki haqiqiylik haqiqatan ham bog‘liq va mustaqil o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi 
munosabatlarga tegishli bo‘lgan eng muhim haqiqiylik turlaridan biridir. Ushbu 
haqiqiylik ushbu tadqiqotda qilingan xulosalar qanchalik ishonchli ekanligini 
aniqlashga imkon beruvchi maxsus protseduralar bilan bog‘liq. X o‘zgaruvchisi bilan 
U 
o‘zgaruvchisi 
o‘rtasida 
bog‘liqlik 
mavjudligi 
aniqlangandan 
so‘ng, 
o‘zgaruvchilarning qaysi biri sabab, qaysi biri oqibat ekanligini aniqlash, ya’ni bu 
munosabatning yo‘nalishini aniqlash kerak. Agar U X dan keyin kuzatilsa, u holda X 
U ni keltirib chiqaradi, deyish mumkin. 
Biroq, X va U o‘rtasidagi bog‘liqlik uchinchi o‘zgaruvchi C sabab bo‘lishi 
mumkin. Ichki haqiqiylikni o‘rnatish uchun uchinchi C o‘zgaruvchining X va U 
o‘zgaruvchilarga ta’sirining barcha imkoniyatlarini hisobga olish va istisno qilish 
kerak. ular. Agar bog‘liqlik va mustaqil o‘zgaruvchilar o‘rtasida sababiy bog‘liqlik 
mavjudligi ko‘rsatilgan bo‘lsa, tadqiqot ichki haqiqiylikka ega deb hisoblanadi. 

---

244 
Tadqiqotning ichki haqiqiyligining pasayishi sabablari: 
1. O‘zgaruvchilarni aralashtirish. Bu tajribaning haqiqiyligi uchun eng katta 
xavflardan biridir. Agar tajriba davomida har qanday tasodifiy omil (eksperimental 
bo‘lmagan o‘zgaruvchi) bog‘liq o‘zgaruvchi bilan o‘zaro ta’sir qilsa va bu o‘zaro 
ta’sirni bog‘liq va mustaqil o‘zgaruvchilarning o‘zaro ta’siridan alohida o‘lchash 
mumkin bo‘lmasa, u holda tasodifiy va mustaqil o‘zgaruvchilarning ta’sirini ajratib 
bo‘lmaydi. O‘zgaruvchilarni aralashtirish muammosi eksperimentator mustaqil 
o‘zgaruvchini nazorat qila olmaydigan tadqiqotlarda ayniqsa keskindir. 
2. Mavzular bilan bog‘liq o‘zgarishlar. Bog‘liq o‘zgaruvchilarni tekshirishda 
kuzatuvning ikki momenti o‘rtasida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar mustaqil o‘zgaruvchilar 
tomonidan emas, balki sub’ektlarning o‘zlari bilan sodir bo‘lgan o‘zgarishlar (masalan, 
shaxsiy voqealar, shaxsiy xususiyatlarning o‘zgarishi va boshqalar) tufayli yuzaga 
kelishi mumkin, ya’ni , "etuklik" va "tarix" omillari. 
Yetuklik deganda sub’ektda testdan oldingi va testdan keyingi vaqt oralig‘ida 
sodir bo‘lgan va mustaqil o‘zgaruvchilarning ta’siri bilan bog‘liq bo‘lmagan 
o‘zgarishlar tushuniladi. Masalan, harakatni muvofiqlashtirish bo‘yicha tajribalarda, 
eksperimentlar orasidagi davrda mashg‘ulotlar tufayli sub’ektlar uni yaxshilashni 
kuzatish mumkin. Bu ta’sirni izohlovchi o‘zgaruvchining ta’siri bilan aralashtirib 
yubormaslik kerak. "Tarix" omili sub’ektlar bilan sodir bo‘lgan va tajriba natijalariga 
ta’sir qilgan voqealarni anglatadi. 
3. Oldindan testning ta’siri. Oldindan test sub’ektlarda o‘zgarishlarga olib keladi 
va shuning uchun ba’zi hollarda tajriba natijalari asosan bog‘liq o‘zgaruvchiga emas, 
balki oldingi testga bog‘liq bo‘lishi mumkin. 
4. Tadqiqotchining malakasini o‘zgartirish. Misol uchun, tadqiqotchi, ma’lum 
vaqtdan so‘ng, kuzatishlarda tajribali bo‘lishi va natijada sub’ektlarning xatti-
harakatlarini boshqacha talqin qilishi mumkin. Bundan tashqari, charchoq kabi omillar 
tadqiqotchiga ta’sir qilishi mumkin, bu esa tajribalarda xatolarga olib kelishi mumkin. 
Ba’zi mualliflar konstruktiv haqiqiylik haqida ham gapirishadi. Konstruktiv 
haqiqiylik ichki haqiqiylikka o‘xshaydi va olingan natijalar va tadqiqot asosida yotgan 
nazariya o‘rtasidagi muvofiqlikni nazarda tutadi. Qurilishning haqiqiyligini baholash 

---

245 
uchun natijalar uchun boshqa mumkin bo‘lgan nazariy tushuntirishlar chiqarib 
tashlanishi kerak. Agar eksperimental natijalarni nazariy natijalar bilan solishtirishga 
shubha tug‘ilsa, natijalarning bir nechta nazariy tushuntirishlaridan birini tanlashga 
imkon beradigan yangi tajribani rejalashtirish kerak. Ushbu turdagi haqiqiylikni olish 
eng qiyin, chunki tajribada olingan o‘zgaruvchilarning o‘zaro bog‘liqligini tushuntira 
oladigan ko‘plab nazariyalar mavjud. 
Jarayonlarning haqiqiyligi: 
Validlikning uchinchi turi - o‘zgaruvchilarni o‘zgartirish va o‘lchash imkonini 
beruvchi protseduralarning haqiqiyligi. Hatto tadqiqot uchun tegshli konseptual 
o‘zgaruvchilarni operatsion nuqtai nazardan aniqlash zarurati allaqachon xavf manbai 
hisoblanadi. Darhaqiqat, konsepsiyani aniq operatsiyalar darajasiga "o‘tkazish" 
tadqiqotning nazariy qoidalarini etarli darajada aks ettirmasligi mumkin. 
O‘zgaruvchilarga 
o‘zgartirish 
kiritishi 
mumkin 
bo‘lgan 
"Alohidat 
o‘zgaruvchilar" mavjud. Alohida o‘zgaruvchilar ikki xil bo‘ladi: 
Maxsus turdagi "alohida o‘zgaruvchilar", ya’ni faqat ma’lum bir tadqiqotda 
bajariladigan ma’lum operatsiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchilar. 
Umumiy turdagi "alohida o‘zgaruvchilar", ya’ni eksperimental sharoit bilan 
bilvosita bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchilar, masalan, tadqiqotchining kutishlari bilan. 
Ko‘pincha tadqiqotchi ongsiz ravishda o‘zi kutgan javobni rag‘batlantiradi. 
Buni qo‘lda tadqiqot strategiyalari va tegishli o‘lchash usullaridan foydalanish orqali 
oldini olish mumkin. Shu bilan birga, sub’ektlar ular kuzatilayotganligini bilmasliklari 
kerak, bu esa eksperimentga nisbatan istalmagan motivatsiyani olib tashlashga imkon 
beradi. 
Tashqi asoslilik deganda tadqiqot natijalarini umumlashtirish, ya’ni 
eksperimental namunadan olingan xulosalarni butun umumiy aholiga kengaytirish 
qobiliyati tushuniladi. Tashqi haqiqiylik ko‘p jihatdan namuna qanday olinganiga 
bog‘liq. Namuna olishning uchta asosiy turi mavjud: 
1. Tasodifiy tanlab olish. Masalan, tasodifiy tarzda tuzilgan o‘smirlar guruhini 
o‘rganish natijalari barcha o‘smirlar uchun ma’lum darajada ehtimollik bilan haqiqiy 

---

246 
bo‘ladi. Biroq, bunday tadqiqot juda qiyin va qimmat bo‘lishi mumkin, chunki namuna 
katta va bir hil bo‘lishi kerak. 
2. Geterogen (geterojen) namuna. Tadqiqot maqsadlariga muvofiq, tadqiqot 
natijalarini olish kerak bo‘lgan aholining turli guruhlari ajratiladi. Keyin tasodifiy 
tanlama har bir guruhdan etarli miqdordagi vakillarni o‘z ichiga olganligiga ishonch 
hosil qilish uchun tahlil qilinadi. 
3. Tipik holat namunasi. Masalan, o‘rtacha yoshning ta’rifi berilgan. Tadqiqot 
uchun ushbu ta’rifga javob beradigan shaxslardan iborat namunadan foydalaniladi. 
Keyin, agar universitet talabalari bilan, masalan, muzokaralar olib borish qobiliyati 
bo‘yicha tajriba o‘tkazilsa, unda olingan xulosalar davlat rahbarlariga tegishli 
bo‘lishini kutish mumkin emas. 
Laboratoriyada kuzatilgan hodisalar va in vivo hodisalar o‘rtasidagi 
nomuvofiqlik tufayli tashqi haqiqiylik ham kamayadi. Aniqlangan munosabatlar faqat 
laboratoriyada yoki laboratoriyadan tashqarida kuzatilganligini aniqlash qiyin. Tashqi 
haqiqiylik geterogen sharoitlarda takroriy tajribalar bilan ta’minlanadi. 
Qaysi turdagi haqiqiylik tadqiqotda markaziy o‘rinni egallashini hal qilish kerak. 
Darhaqiqat, amal qilishning bir turini oshirish uchun qo‘llaniladigan protseduralar 
amal qilishning boshqa turlarini kamaytirishi mumkin. 
Misol uchun, statistik xulosalarning haqiqiyligini oshirish uchun tadqiqotchi eng 
xilma-xil ob’ektlardan foydalanishi kerak, bu esa xatolik ehtimolini kamaytiradi. Shu 
bilan birga, tashqi haqiqiylik kamayadi. 
Ustuvorlik turi o‘tkazilayotgan tadqiqot turiga bog‘liq. Misol uchun, agar 
eksperimental tadqiqotda o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi sababiy bog‘liqlik o‘rnatilgan 
bo‘lsa, unda bu holda ichki haqiqiylik asosiy hisoblanadi. Aksincha, o‘zgaruvchilar 
o‘rtasidagi korrelyatsiyalarni hisoblashda sabab-ta’sir munosabatlarining yo‘nalishini 
aniqlash mumkin emas, shuning uchun bu holda ichki haqiqiylik boshqa haqiqiylik 
turlari bilan solishtirganda qiziq emas. 
Natijalarni asoslovchi ko‘plab nazariyalar mavjud bo‘lib, ularni qisqacha 
shunday ifodalash mumkin: 

---

247 
Ko‘p qo‘llaniladigan nazorat usullaridan biri o‘rganilayotgan o‘zgaruvchining 
ta’siri ostida bo‘lmagan va ushbu ta’sirga duchor bo‘lgan sub’ektlar bilan 
taqqoslanadigan bir guruh sub’ektlar bilan tajriba o‘tkazishdir. Masalan, mustaqil 
o‘zgaruvchiga nisbatan ikkita guruh tekshiriladi. 1-guruh ta’sirni oladi va 
eksperimental deb ataladi. 2-guruh hech qanday ta’sir o‘tkazmaydi va nazorat guruhi 
deb ataladi. Eksperimental guruh natijalari nazorat guruhi natijalari bilan taqqoslanadi. 
Agar ikkita guruh eksperimental ta’sir qilishdan oldin bir xil bo‘lsa, ular o‘rtasidagi 
tajribadan keyin qayd etilgan har qanday farqni ushbu ta’sir qilish bilan bog‘lash 
mumkin.