Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

Keywords:
lesson, native soil, independence, native language, spirituality, history, 
prosperity, tolerance. 
 

 
 
 
 
 
 
 

---

345 
Замонавий адабий – лисоний таълим тобора юқори технологик даражага 
кўтарилиб бормоқда. Она тили ўқитиш методикасида ўқувчиларнинг ёши ва 
қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда янги - янги педогогик технологияларни 
амалиётга татбиқ этиш яхши самара бериши аниқ. Бунда энг аввало анъанавий 
таълим - тарбиядаги эскича қарашлардан воз кечиш педагогик жараённинг 
умуминсоний қадриятлар, инсонпарварлик, шахсга йўналтирилган ёндашув, 
ўқитувчи - ўқувчи муносабатининг устунлиги тўғрисидаги назарияларга 
таянувчи тизим сифатидаги яхлитлик ғояси муҳим аҳамият касб этади. Она тили 
фанидан ноанъанавий дарслар учун мавзу танлашда Ўзбекистон халқ шоири 
Сирожиддин Саййиднинг Ватан тарихига оид шеърлари катта тарбиявий 
аҳамиятга эга. Унинг асарлари ўқувчиларни ҳаёт синовларига бардош бера 
олувчи, машаққатларни енгиб ўтишга қодир, ҳар томонлама баркамол, 
ривожланган етук шахс сифатида шаклланишига ижобий таъсир ўтказади. 
Ноанъанавий дарснинг умумий ташкилий тузилишига тааалуқли тенденциялар 
Сирожиддин Саййид шеърларининг мавзуларига мосланади.
Қозоғистондаги ўзбек тилида таълим берувчи мактабларнинг ноанъанавий 
она тили дарси дебочасида шоир ҳаёти ва ижодига оид слайд тақдим этилади. 
Ундан қуйидаги маълумотлар ўрин олади: 
“1. Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййид 1958 йил 30 октябрда 
Сурхондарё вилояти, Сариосиё туманидаги Кундажувоз қишлоғида туғилди. 
Ўрта мактабни битиргач, Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика 
факультетида таҳсил олди. 
2.Унинг болалик ҳаваслари афсона ва ривоятлар оламида шаклланди - 
достонхон, эртакчи, маталгўй табаррук инсонлар - Ойбиби момо, Абдуваҳоб 
бобо, Саидумар бобо, Исомиддин бобо ҳамда Холбиби эналар таъсирида буюк 
муҳаббатга айланди; 
3. Бўлажак шоирнинг илк ҳикояси “Хайрулланинг командаси” 1972 йилда 
Ўзбекистонда чоп этиладиган болалар нашри - ҳозирги “Тонг юлдузи” 
газетасида босилган; 

---

346 
4. Илк шеърий туркумлари “Орзу ва истак” сарлавҳаси остида 1975 йилда 
республика матбуотида чоп этилади. 
5. Биринчи китоби “Руҳим харитаси” 1985 йилда Ғафур Ғулом номидаги 
Адабиёт ва санъат нашриётида босилади ҳамда таниқли адабиётшунос 
олимларнинг эътиборига тушади. 
6. Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййид – “Руҳим харитаси” (1975), 
“Салқин харсанглар кафтида” (1986), “Севги мамалакати” (1987), “Асрагул” 
(1990), “Меҳр қолур, муҳаббат қолур” (бадиалар, мақолалар 1992), “Куйдим” 
(1994), “Уйингдаги бешиклар” (1996), “Ватанни ўрганиш” (1996), “Эгаси бор 
юрт” (2001), “Қалдирғочларга бер айвонларингни” (2005), “Дил фасли” (2007), 
“Яшасин ёмғирлар” (бадиалар, суҳбатлар, адабий мақолалар, 2007), “Юз оҳ, 
Заҳириддин Муҳаммад Бобур” (достон, 2011), “Буғдойбўй Ватан” (шеърлар, 
бадиалар, мақолалар, 2011), “Очил эй гул, ки бўстон вақти бўлди” (2014), 
“Онамнинг кулчалари” (2018), “Матонат”(2019), “Элдошларим- дилдошларим” 
(2021) сингари китоблар муаллифи. 
7. Республика Давлат мукофоти совриндори, Ўзбекистон халқ шоири 
Сирожиддин Саййид - Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг раиси, Ўзбекистон 
Республикаси Олий мажлиси Сенати аъзоси”. 
Она тилидан ўтказиладиган ноанъанавий дарс – бошқа фан дастурларидан 
бутунлай фарқ қилиб, унда ўқувчиларнинг бадиий тафаккури, ижодий қобилияти 
ривожлантирилади. Шунингдек, ўқитувчининг фикрлаш доираси ва фаолият 
майдони ҳам кенгаяди. Бу метод ўқув ва тил ўрганиш жараёнини ранг - баранг 
қилишга имкон яратиб, ўқувчиларнинг интеллектуал фаоллигини, бинобарин 
дарснинг самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Дарснинг ноанъанавий 
шакли ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида эркинлик муҳитини яратади, ўқувчиларнинг 
дарсга бўлган қизиқишини оширади. Аслида она тилига ҳурмат – ҳар бир 
инсоннинг ватанпарварлик ва фарзандлик бурчи. Зеро, миллий тил миллий онгни 
шакллантиради. Она тилида аждодларимизнинг ҳаётий тажрибаси, дунёқараши, 
хулқ-атвори, ўзига хослиги намоён бўлади. Тилга муносабатда инсон қалбидаги 
миллий ўзлик туйғуси янада яққолроқ кўзга ташланади.

---

347 
Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййиднинг “Ота ва она”, “Устоз 
Эркин Воҳидов номидаги ижод мактабида”, “Ўз болангни ўзинг асра”,
“Талабалар баҳори”, “Ким тилни билур - элни билур”, “Навоийнинг 
набиралари”, “Буюк муаллим”, “Ватан учун, Миллат учун, Халқ учун”, “Янги 
тонг, Янги кун”, “Ободлик”, “Матонат манзили”, “Буюк ипак йўли”, “Марди 
майдон ўғлонлар”, “Тил ва мақом”, “Маърифат қасри.Миллий кутубхона”,
“Туронзамин”, “Бу кунлар талқини”, “Элдошларим, дилдошларим”, “Садоқат”, 
“Ғалаба ва ифтихор”, “Давлат кетмагай”, “Умуммиллий, умумбашарий”, “Шу 
кунлар ғазали”, “Янги ҳаёт қасидаси”, “Жоним Ватан”, “Озод, обод, гул Ватан”, 
“Оламга нур сочган остонамдирсан”, “Президент китоби”, “Янги тонг. Янги 
кун”, “Соҳибқирон абадияти”, “Ўзбекнинг нурли боласи”, “Адабиёт”, “Бирни 
кўриб фикр қил” каби ўтли шеърларида юрт тарихи, буюк туркий тилга садоқат, 
улуғ аждодларга муҳаббат асносида туйғу ва тафаккурнинг нурафшон 
уйғунлигини кўриш мумкин. “Ватан учун. Миллат учун. Халқ учун” шеъри 
монологик мурожаат услубида ёзилган: 
Бу дунёда кураш кетар тун-у кун, 
Ҳар қарич онг, ҳар бир қарич қалб учун.
Уйғон, болам, энг бебаҳо бахт учун –
Ватан учун, миллат учун, халқ учун.
Жаҳолатнинг байроғи ҳам қорадир, 
Инсон яшар ёруғлик барҳақ учун. 
Ҳар ўғил-қиз, билсанг, жигарпорадир- 
Ватан учун, миллат учун, халқ учун.
Шоирнинг “Дунёда Ватандан ҳам юксакроқ мавзу, муқаддас ва 
шарафлироқ ғоя бўлмаса керак. Ҳамма гап шу муқаддас мавзуни қандай ёзишда, 
қай йўсинда тараннум этиб, қай тарзда кенг китобхонлар оммасига етказа 
билишда деб ўйлайман”
14
, деган фикрида ижодининг бош ғояси 
14
С.Саййид. Элдошларим, дилдошларим. Тошкент, “Адабиёт”, 2021. Б.-217.

---

348 
мужассамдир.Бинобарин, ҳар бир инсон ўз юртини фарзандлик меҳру 
муҳаббати билан севади, уни улуғлашни истайди.
Энг қадим замонларда ҳам Марказий Осиё дунё йўлларини туташтирувчи, 
карвонларни кутгувчи, кузатгувчи манзил, элларни бирлаштиргувчи муқаддас 
макон бўлган. Ота макон – шоир ижодида туғёнга айланади. Сирожиддин 
Саййид буюк мутафаккир Аваз Ўтарнинг машҳур ғазалига боғлаган
мухаммасини “Ким тилни билур – элни билур” дея номлайди: 
Гар ушбу Ватан бизга азал ота макондур, 
Султонларидин шаъни анинг рўйи жаҳондур. 
Ким тилни билур – элни билур, шонига шондур, 
Ҳар тилни билув эмди бани одамижондур, 
Тил воситаи, робитаи, оламиёндур. 
Биз буюк аждодлардан мерос бебаҳо хазинанинг вориси сифатида тилимизни 
асраб-авайлашимиз, унинг халқаро майдондаги нуфузини ошириш учун 
тинимсиз изланишимиз керак. Шоир ҳақ, ўсиб келаётган ёш авлод тил ўрганиш 
орқали эл танийди, умуминсоний қадриятларни, бағрикенгликни ўрганади. 
Ҳақ сизга берибмиш сувингиз ҳам далангизни, 
Ўз боғингиз-у, қир-адрингиз,лолангигзни, 
Тенг айлаб жаҳон аҳлига куч - ҳафсалангизни, 
Илму фан уйига юборинглар болангизни, 
Онда ўқиғонлар бори яктойи замондур.
Тил ҳақидаги бу сатрлар ясама кўтаринкиликдан холи. Шоир ёшларга ақл 
ўргатмоқчи эмас, аксинча, у ёшларни яхши кўради, яхши кўрганлиги учун ҳам 
уларни тил билиш орқали эл билиш саодатига, комиллик ва эзгуликларга 
руҳлантиради.Она тилини севишга, қадрлашга, ўзга тилларнинг гўзаллигини ҳис 
қилишга ундайди. 
Сирожиддин Саййиднинг ҳар бир шеъри Ватан меҳри ва муҳаббати билан 
ёғдуланади.Зеро, тарихий хотиранинг шаклланишида тил билан бирга адабиёт 
ҳам фаол иштирок этади. Тарих дарёсинингтўлқинлари бир-бирига занжир 
ҳалқаларидек боғланиб мавжланади. Ҳалқаларнинг узилмаслиги, доимо 

---

349 
мустаҳкам бўлиши эса она тили ва она юртга садоқат билан боғлиқ. Шоирнинг 
энг самимий ва таъсирчан кўнгил битиклари Ота макон ҳақидаги ўтли сатрларда 
бўй кўрсатади: 
Мен Ватанни ўрганмадим заридан, 
Ўрганмадим уни ҳур ё паридан, 
Кафтларининг чизиқлари – хати ҳам, 
Ажинлари бўлди менинг харитам. 
Шу хатларда кўргандим илк Ватанни, 
Ўз онамдан ўргандим мен Ватанни. 
У янгидан бунёд бўлаётган миллат тарихининг гувоҳи сифатида ўз 
ифтихорини шеърларида гўзал бадиий топилмалар, тонгги шудрингдек оҳорли 
ташбеҳлар, тимсоллар динамикаси воситасида ёшларни илм олишга, тил 
ўрганишга, она тили ва она юртни севишга, улуғ аждодлардан мерос табаррук 
тупроқни қадрлашга даъват қилади. “Туронзамин” шеърида ватаннинг табаррук 
тупроққа туташиб кетган қадим илдизлари, бир осмон остида асрлардан бери 
қон-қариндош яшаётган қардош халқларнинг биродарлиги улуғланади: 
Қирғиз, қозоғимсан, сен – қийиқ кўзим, 
Туркона боқсанг гар ловуллар юзим, 
Кўрку камолингдан жоним жимирлаб, 
Эрка ғизолингдан айланай ўзим. 
Озарий айтсам гар, назли жийроним, 
Сарвиравонимсан, буюк Туроним! 
Инсонни маънавий камолот йўлига чорлаган энг кучли таълимот- 
Ватан ишқидир.Башариятнинг катта-кичик ҳақиқатлари ҳам шу ишқ билан 
ўлчанади. Бу ишқ чўлларни бўстон, бир-бирини танимаган одамларни дўст 
қилишга қодир. Унинг қудрати ва ҳарорати туфайли марду-майдон қардош 
халқлар буюк Турон билан фахрланадилар:
Ҳазрат Навоийдан тимсол, байт олган, 
Ўз сўзин дунёга дадил айтолган. 
Минг йил қурмаганни бир йилда қуриб, 

---

350 
Ўз юртин қайтадан бунёд этолган. 
Оламга таралган шавкатим, шоним, 
Марду майдонимсан, буюк Туроним! 
Сатрлар замиридаги тагдор ғоявийлик, ҳаётийлик, миллий ўзлик каби 
қадриятлар, ҳавасни келтирадиган ташбеҳлар, шавқ ва ҳайрат уйғотадиган 
халқчиллик ўқувчини ҳам завқлантиради, ҳам унинг онгу шуурида ифтихор 
туйғуларини шакллантиради. Зеро, ўз вақтида қўлланилган тарбиявий воситалар 
боланинг шахси, жисми, руҳияти такомили учун ижобий таъсир кўрсатади. 
Хусусан, она тили дарсларида амалга ошириладиган бадиий матн таҳлили уни ўз 
шахсий фикрига, муносабатига эга бўлиб боришини таъминлайди. Ёшлар 
руҳиятини чуқур англаган шоирнинг “Ўз болангни ўзинг асра” шеъридаги
мазкур сатрлар ўқувчини мулоҳаза юритишга ундаш баробарида дунё аҳлини 
огоҳликка чорлайди: 
Ватан севмоқ- иймон асли, диёнатдир, диёнатдир, 
Бир нобакор зурёдинг лек шу ватанга хиёнатдир, 
Тўғри фарзанд ўстирмоқ ҳам, жасоратдир, матонатдир, 
Болангдан бир ўғлон ўстир, иймон ўстир, ирфон ўстир, 
Ҳеч қандай куч емиролмас, қўрғон ўстир,қўрғон ўстир, 
Термизийлар тупроғи шу, Бухорийлар урпоғи шу – 
Ер юзига ҳикмат эккан, сулолангни ўзинг асра, 
Ўз болангни ўзинг асра! 
Ўз болангни ўзинг асра! 
Истиқлол бахш этган озод руҳ Сирожиддин Саййиднинг шеърларига 
ўзгача сурур бағишлайди. У она юртни мадҳ этиш учун она тилининг барча 
тасвирий воситаларидан унумли, заргарона маҳорат билан фойдаланади ҳамда 
поэтик лексикага хос янги бирлик ва ифодалар яратади. Она тилининг инжа 
имкониятлари билан китобхонни яқиндан таништиради.Унинг шеърларига 
ҳамиша халқ мақолу ҳикматлари, учқур иборалари кўрк бағишлайди: 
Оқ фотиҳа сўраб бордим қошларига, 
Оқ тоғларим ўхшар бобом Қошғарийга, 

---

351 
Ким дунёга келиб фақат дунё бузган, 
Боболарим менинг сўздан дунё тузган, 
Дунёларга далолатим, тилхатимсан, 
Она тилим, тожу тахтим, давлатимсан.
Шоир танлаган мавзулар, яратган бадиий тимсоллар, ташбеҳлар 
ўқувчининг мурғак дилига, қалбига яқин. У халқини эъзозлаш ва улуғлаш учун 
энг мунаввар сўзларни танлайди. Миллатимизнинг тарихини, буюк қудратини, 
асрлардан асрларга безавол ўтиб келаётган энг покиза инсоний фазилатларини
халқона оҳангларда тараннум этади: 
Ёддан чиқмас Қодирий ва Чўлпонларинг, 
Жонлар бериб тўлаб кетган ўлпонларинг. 
Адабиёт яшаса гар – миллат яшар, 
Миллат яшар - Адабиёт яшаса гар. 
Авлонийсан, Беҳбудийсан, Фитратимсан, 
Давлатимсан, она тилим, миллатимсан.
 
Бу каби таъсирчан шеърларни таҳлил этиш жараёнида илғор педагогик 
технологиялардан фойдаланиш ўқувчилар ўртасида рақобат муҳитини вужудга 
келиши ҳамда уларни ташаббускорликка чорлаб, руҳан ва маънан юксалишига 
сабаб бўлади. Шу нуқтаи назардан, илғор педагогик технологияларни дўстона 
муносабатларни шакллантириш ва йўлга қўйиш омили, десак хато бўлмайди. 
Масалан, интерфаоллик – бу ўзаро икки киши фаоллиги, яъни, бунда ўқув-билув 
жараёни ўзаро суҳбат тариқасида диалог шаклида кечади. Интерфаоллик - 
ҳаракат, таъсирчанлик, ўқувчи ва ўқитувчи, ўқувчи ва шоир мулоқотларида 
содир бўлади. Интерфаол усулнинг бош мақсади: ўқув жараёни учун энг қулай 
вазият орқали ўқувчининг фаол, эркин фикр юритишига муҳит яратишдир. 
С.Саййид шеърларини ўқиш ва уқиш орқали ҳам ўқувчининг луғат бойлиги 
ошади, ҳам унинг дунёқарашида ўзаро билимлар, ғоялар, фикрлар алмашиш 
жараёни рўй беради. Шеърни англаш орқали ватан тарихи ҳақида янги билимлар 
олиш, уни ўзлаштиришга ҳавас ортади, шу жараёнда бир-бирларини қўллаб-
қувватлаш, ўзаро дўстона муносабатлар вужудга келади. Бунинг тарбиявий 

---

352 
аҳамияти катта. Демак, интерфаол дарсларни ташкил қилишда шеърий матнлар 
билан ишлаш ниҳоятда катта самара беради. 
Бугунги 
замонавий мактаб тушунчаси учун мазкур ёндашув 
ўқувчиларнинг ижодий фикрлашига, сўзнинг маъно - мазмунини теран 
англашига пойдевор яратади. Шеърни ўқиш, тушуниш, мазмунини гапириб 
бериш, баён қилиш ва эсда сақлаб қолиш билан бирга, янги фикрлар билан 
матнни бойитиш, матннинг асосий ғоясини аниқлаш, мазмунини шарҳлаш, 
таҳлил ва талқин қилиш, қиёслаш ва баҳолаш каби қобилиятларини 
шакллантиради. 
Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййид шеърларидаги миллий ғурур 
ва ватанпарварлик ғояси ўқувчилар ҳиссиётларини тарбиялаши ва бола
кўнглидаги юрт тақдирига дахлдорлик туйғуларини ёрқин акс эттириши билан 
алоҳида аҳамиятга эга. Мисралардаги ватанни улуғлаш, ҳуррият – ҳур ниятни 
асраш, эъзозлаш туйғулари фалсафий мушоҳадакорлик асосида бадииятнинг 
чек-чегарасиз дунёсини мукаммал акс эттиришга эришади. С.Саййид шеърлари 
турли жанрларда ёзилган бўлса-да, уларни ватанни севмоқ, асрамоқ, туғилган 
тупроғи билан фахрланмоқ, юртга садоқатли бўлмоқ каби яхлит ғоявий мазмун 
бирлаштириб турибди. Она юртининг янги қиёфаси, миллат онгидаги янгича 
дунёқараш шоирга тенгсиз илҳом бахш этади. У донишманд ота каби ўсиб 
келаётган ёш авлод шу янгиланишларнинг моҳиятини англашини, дунё 
ҳамжамиятини ҳайратга солган улкан ислоҳотлар бешигига айланган 
Ўзбекистоннинг “янги тонгу янги кун”ига муносиб бўлишларини орзу қилади. 
Она тили дарсларида Ўзбекистон халқ шоири Сирожиддин Саййид каби 
юксак салоҳиятли ижодкорларнинг асарларини ҳам назарий, ҳам бадиий 
жиҳатдан ўрганиш, лингвистик таҳлил этиш ва талқин қилиш ўқувчиларнинг 
нутқини ўстиришда катта самара беради. Зеро, шоир асарларининг бош 
қаҳрамони – ўзбек халқи. У ҳар бир мисрасида ўз халқи қадрини, мавқеини, 
ўтмишдаги улуғ аждодларининг мўътабар номларини шарафлайди. Она 
тилининг муҳим вазифаларидан бири гўзаллик ва эзгуликни ифодалаш 
эканлигини яхши билади, тилнинг бадиий- эстетик имкониятларидан маҳорат 

---

353 
билан фойдаланади. Айнан шу жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда, туркий тиллар 
платформаларини 
яратишда 
С.Саййид 
шеъриятининг 
лингвистик 
хусусиятларини тадқиқ қилиш муҳим аҳамият касб этади.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ноанъанавий шаклда ташкил этилган 
дарсларда ўқитувчи турли усул ва методларни машғулотнинг ҳамма 
босқичларида самарали қўллаши мумкин. Бу усул ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма 
нутқини ўстиришда муҳим аҳамият касб этади. Она тили дарсларида педагогик 
технология элементлари қўлланган ноанъанавий методлардан фойдаланиш ўқув 
материалининг ўқувчилар томонидан тез ва сифатли идрок этилишига 
кўмаклашиб, уларнинг тахайюл олами, бадиий тафаккурини ривожлантиради ва 
уларда ўзбек адабиётига, хусусан Ўзбекистон халқ шоири, таниқли адиб ва 
таржимон Сирожиддин Саййиднинг фалсафий теран, чин ватаний шеърларига 
катта қизиқиш ва муҳаббат уйғотади.