Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

 
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati: 
1. Беляев, А.В. Вoлейбoл [Текст]: учеб. для студентoв вузoв, oбучающихся пo 
спец. 022300 - Физ. культура и спoрт / пoд. oбщ. ред. А.В. Беляева, М.В. Савина. 
– 3-е изд., перераб. и дoп. – М.: ФиС: Спoрт Академ Пресс, 2006.
2. Беляев, А.В. Вoлейбoл: теoрия и метoдика тренирoвки / А.В. Беляев, Л. 
Булыкина. – М.: ТВТ Дивизиoн, 2011.
3. Беляев, А.В. Вoлейбoл на уроке физической культуре. – М.: Спoрт Академ 
Пресс, 2003.
4. Бoталoва Л.И. [Электрoнный ресурс] / Л.И. Бoталoва // Режим дoступа: 
http://www.629511.ext.spb.ru/2011-03-29-09-03-14.html

---

486 
ФИО автора: 
Saparov Sarboz Xolbo’ta o’g’li 
Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti
Название публикации:
«TAN IMPERIYASINI TURKLAR BILAN ALOQALARI 
TARIXSHUNOSLIGI» 
Annotatsiya: 
Maqolada Tan imperiyasining turklar bilan aloqalari xususida 
qilingan tadqiqotlar tarixshunosligi haqida ma’lumot berilgan. 
Kalit so’zlar: 
Xitoy, Markaziy Osiyo, Tan, turk, Chjou, Xan, Sharqiy Turkiston, 
Bichurin.
 
O’rta Osiyo tarixini o’rganayotganda, mintaqa paydo bo’lgan xalqlarining va 
davlatlarining Xitoyga yaqinligi bilan bog’liq bo’lgan Xitoy ma'lumotlarining 
ahamiyatini ortiqcha baholab bo’lmaydi. Qadim zamonlardan beri Xitoy davlatlari 
nigohlarini Markaziy Osiyoga qaratib, bu mintaqada yashovchi qabilalar va xalqlarni 
bo’ysundirishga harakat qiladilar. Xitoyning faol tashqi siyosati muqarrar ravishda 
ularni O’rta Osiyo davlatlarining siyosiy va iqtisodiy manfaatlari doirasiga tortdi, 
shuningdek chet elliklarning o’z hududiga ko’chishiga olib keldi. 
Xalqlarning o’zaro bog’liqligi va o’zaro bog’liqlik holda tabiiy rivojlanishning 
tarixiy yo’lning tarkibiy qismlari edi. Xitoyning qo’shni hududida yashovchi 
ko’chmanchi xalqlar uning qishloq xo’jaligiga o’tilgan joylari bilan chambarchas 
bog’liq bo’lib, chorvachilik mahsulotlarini qishloq xo’jaligi jamiyatiga almashtirdilar 
[Barfield 1996, p. 1-5]. 
Bu qadimgi turkiy davrga to’liq taalluqli bo’lib, turklar Yevrosiyoning keng 
hududida hukmronlik o’rnatgan va shu jumladan Xitoy bilan to’qnash kelgan o’sha 
davrning yetakchi kuchlari edi. Birinchi turk-xoqonliklar mavjudligi davri, xronologik 
jihatdan Shimoliy Chjou sulolasi (557-581), Suy (581-618) va Tan (618-907) samoviy 
imperiyalar hukmronlik qilgan davrga to’g’ri keladi. Oxirgi imperiyalarning tarixi 
nafaqat qariyb uch asr davomida mavjud bo’lganligi, balki Xitoy turklar va Markaziy 
Osiyoning boshqa xalqlari bilan urush va tinchlik munosabatlariga kirgani bilan, 

---

487 
shuningdek, Xitoy davlati va madaniyati rivojlanishining eng yuqori bosqichini 
belgilab berdi. 
Aynan Tan davrida Xitoy Xan imperiyasi chegaralarini tiklabgina qolmay (mil. 
Av. III asr - mil. III asr), balki yangi fathlar tufayli ularni sezilarli darajada kengaytirdi 
[Sharqiy Turkiston 1988, s. 250-264]. Tan Xitoy xan xalqi boshchiligidagi xan 
bo’lmagan xalqlar yashaydigan ulkan hududlarni bo’ysundirib, shu jumladan, hatto 
hududiy-ma'muriy tuzumini o’rnatib, xan xalqlarining haqiqiy konglomeratiga 
aylandi. Bu borada Tan imperiyasi tarixi nafaqat xan xalqlari, balki uning hududida 
yashagan va uning ichki va tashqi siyosati bilan bog’liq voqealar aktyorlari bo’lgan 
boshqa etnik guruhlarning ham tarixidir. Osiyoning ulkan hududidagi voqealar 
jarayoniga ta'sir ko’rsatgan eng yirik davlatlardan biri bo’lgan Tan imperiyasining 
kuchi, xan bo’lmaganlar yashaydigan yerlarning Xitoy davlatiga qo’shilishi, 
shuningdek, ulardan foydalanish natijasida ta'minlandi. Bu hududlarda Tan 
hokimiyatini o’rnatadilar va uzoq viloyatlarni boshqaradilar. Har qanday imperiya 
singari, Tan ham ko’p millatli va ko’p konfessiyali davlat bo’lib, unda siyosiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot xan aholisining boshqa etnik guruhlar bilan yaqin 
aloqasi bilan belgilanadi. "Chet elliklar" yashaydigan olis yerlarni Xitoyning siyosiy 
hukmronligiga qo’shilishi va Tan kuchiga bo’ysunadigan yagona makonning 
yaratilishi davlat hayoti ichki migratsiya uchun qulay sharoit yaratdi va xan bo’lmagan 
etnik komponentning rolini kuchaytirishga olib keldi. Faol tashqi siyosat va 
muvaffaqiyatli bosib olish kampaniyalari muqarrar ravishda Xitoyning shimoli va 
g’arbidagi yerlarda yashagan qo’shni xalqlarni Xitoyning ta'sir doirasiga tortdi. 
Xitoylar aloqaga chiqqan xalqlar orasida ko’pchiligi turkiy va eron tilida so’zlashardi. 
Bu xalqlarning tarixi Xitoy tarixiy yozuvlarida o’z aksini topgan. Aynan xitoy 
yozuvlari Xitoyga qo’shni turkiy xalqlar haqidagi bilimlarimizning muhim manbai 
bo’lganligi sababli, bu xalqlarning Xitoy bilan munosabatlari, ularning imperiyadagi 
mavqei va ichki hayotdagi o’rni haqidagi ma'lumotlar muhimdir. 
Tan Xitoyning turkiyzabon xalqlar bilan munosabatlari muammolarini 
o’rganishning boshlanishi eng qadimgi davrlarga borib taqaladi. 

---

488 
Uni Markaziy va Ichki Osiyoning qadimgi xalqlari haqidagi xitoycha matnlarning 
tarjimalarini nashr etishgan. Xunlar va turklar haqidagi matnlarning birinchi tarjimalari 
orasida fransuz sinologlari J. Deguines [Deguines 1756] va C. de Visdelou [Visdelou 
1799] asarlari bor edi, ular bu mavzuga XVIII asrda murojaat qilganlar. Bu va boshqa 
mualliflarning nashrlari umumiy xarakterga ega bo’lib, xitoycha matnlar ko’pincha 
tarjimada emas, balki qayta aytishda berilgan. Dastlabki nashrlarning yana bir 
xususiyati qadimgi xalqlarning etnik kelib chiqishining noaniqligi edi. Yevrosiyoni 
larzaga solgan ko’chmanchilarning oxirgisi mo’g’ullar bo’lganligi sababli, dastlabki 
tadqiqotchilar ular bilan O’rta Osiyoning barcha qadimgi xalqlari - xunlar, turklar, 
uyg’urlar va boshqalarni aniqladilar. Ularning turk yoki mo’g’ul xalqi ekanligi 
haqidagi bahslar uzoq vaqt Yevropa fanida davom etdi. Taniqli rus sinologi N. Ya. 
Bichurin (Iakinf) xun, turk va uyg’urlarning mo’g’ul kelib chiqishi tarafdori edi. N. 
Ya. Bichurinning qadimgi va o’rta asrlarda Xitoyga qo’shni bo’lgan xalqlar haqidagi 
xitoycha matnlarni o’rganishga qo’shgan hissasi qimmatliroq edi. Uning Markaziy 
Osiyoda qadim zamonlarda yashagan xalqlar haqidagi ma'lumotlar to’plami (1851) 
kitobining nashr etilishi o’z davri uchun katta voqea bo’ldi [Bichurin 1950-1953]. Bu 
kitobda birinchi marotaba chet elliklar haqidagi xitoy yangiliklari qayta o’qish shaklida 
emas, balki sinologning katta xizmati bo’lgan tarjimada paydo bo’ldi. N. Ya. Bichurin 
o’z kitobida qadimiy xalqlar haqidagi xitoycha ma'lumotlarning tarjimalarini 
joylashtirdi, ular tarjimai hol bo’limidan olingan Shi ji (tarixiy eslatmalar) va sulolaviy 
hikoyalar, shu jumladan tan yozuvlarining ko’chmanchilar haqidagi tegishli 
bo’limlarida Markaziy Osiyo mamlakatlarida o’troqlashgan xalqlari haqida keltirilgan. 
A.N. Bernshtamning fikricha, Bichurin ijodining qadr -qimmati u tadqiqotchilarga 
matnlarni to’liqligi va xilma -xilligi bilan berganligi edi [Bernshtam 1950, p. XXVI]. 
N.Ya. Bichurin ning tarjimalari. O’rta Osiyo tarixini o’rganishda muhim rol 
o’ynadi. Mashhur rus va sovet sharqshunoslari o’z tadqiqotlarida ularga tayanganlar. 
Ular hali ham ko’plab olimlar uchun ma'lumot manbai bo’lib xizmat qilishda davom 
etmoqdalar [Duman 1977, s.13-14]. Shu munosabat bilan, bu tarjimalarning nafaqat 
afzalliklari, balki kamchiliklari ham borligiga e'tibor qaratish lozim 

---

489 
N.Ya.Bichurin davridagi tarix fanining rivojlanish darajasiga bog’liq edi. Ulardan 
ba'zilari olimning zamondoshlari tomonidan qayd etilgan va ular, masalan, muallifning 
xitoy tarixshunoslarining ma'lumotlariga haddan tashqari ishonuvchan munosabatini 
ko’rsatgan. 
N.Ya. Bichurindan tashqari 19 -asrning o’rtalari va ikkinchi yarmida. Fransuz 
sinologi S. Julien va Rossiyaning Pekindagi elchixonasi shifokori E.V. Bretsnayder. S. 
Julien turklar [Julien 1864] va uyg’urlar [Julien 1847] tarixiga oid bir qancha matnlarni 
nashr etdi. E.V. Bretshnayder tadqiqotining asosi Yuan davrining manbalari tomonidan 
tuzilgan bo’lib, uning hikoyasini muallif Tan davridagi uyg’urlar tarixining qisqacha 
mazmuni bilan boshlagan [Bretschneider 1876, s. 115-119; Bret-Shnayder 1920, p. 
236-263]. 
Tan manbalaridan ko’chmanchi uyg’urlar haqidagi ma'lumotlarni o’rganish, ular 
haqida juda ko’p materiallar tufayli, mustaqil tarixga ega. Uyg’urlar haqidagi asosiy 
Tan hikoyalari haqidagi ma'lumotlar fransuz va rus sinologlarining yuqorida aytib 
o’tilgan barcha asarlariga kiritilgan. XIX asr oxirida to’plangan tan davridagi uyg’urlar 
haqidagi materiallar umumlashtirilib, rus olimlari V.V. Radlov [Radlov 1893] va D. 
Pozdneev [Pozdneev 1899]. D. Pozdneev tarjimalarida Xitoy ensiklopediyasi 
yangiliklaridan foydalanish bilan bog’liq ko’plab xatolarga yo’l qo’yilgan. Bu 
xatolarning ko’pi keyinchalik Uyg’ur mavzularida ishlaydigan boshqa olimlarning 
asarlariga ko’chib o’tdi [Grumm-Grjimailo 1926; Tixonov 1966; Xudyakov 1987 yil. 
Turkiy qabilalar haqidagi xitoycha matnlar olimlar tomonidan bir necha bor qayta 
ko’rib chiqilgan va aniqroq va ishonchli tarjimalarda nashr etilgan. Bulardan E. 
Shavannaning g’arb turklari va tele qabilalari haqidagi tan matnlarini nashr etishi katta 
qiziqish uyg’otadi [16, s. 87-99], Liu Maotsay Sharqiy turklar haqida [Liu Mau-tsay 
1958]. 1961 yilda N.V. Kuhner N.Ya Bichurin tarjimalariga qo’shimchalar nashr etdi. 
[Kuexner 1961]. Hozircha ko’plab xitoy materiallari V.S. Taskin. [Taskin 1968; 

---

490 
Materiallar 1984], A.G. Malyavkin [Malyavkin 1974], K. Mackerras [Mackerras 
1969], M. Drompp [Drompp 2005] va boshqalar tomonidan qayta tarjima qilingan.
XIX asr oxirida ochilgan. qadimgi turk runikasining kaliti yozuv tadqiqotchilarga 
qadimgi turklar tarixi haqidagi yangi manbalarni taqdim etdi. V.Tomsen va V.V. 
Radlovning asosiy turkiy tosh yodgorliklari matnlari nashr etilganidan keyin ko’plab 
g’arbiy va rus turkologlari o’qish va talqin qilishni yaxshilashga o’z hissalarini 
qo’shdilar. Ular orasida P.M. Melioranskiy [Melioranskiy 1899], V.V. Bartold 
[Bartold 1963; 1968b], E. Chavannes [Chavannes 1903; 1904], F. Xirth [Hirth 1899], 
W. Bang, A. von Gaben [Bang-Gabain 1929], G. Ramstedt [Ramstedt 1930], S.E. 
Malov [Malov 1951; 1959], X. Orkun [Orkun 1986], V.V. Radlov [Radlov 1893], S.G. 
Klyashtorniy [Klyashtorny 1964] va boshqalar. 
Turklarning harbiy-siyosiy tarixi uchun Ikkinchi Sharqiy turklar (730-yillar) va 
Uyg’ur (750-760-yillar, 821-821-yillar) xoqonliklari davriga oid yirik epigrafik 
yodgorliklar alohida ahamiyatga ega. Bu yodgorliklardan olingan ma'lumotlar tahlil 
qilingan va turklar tarixi va ularning Tan-Xitoy bilan munosabatlari haqidagi deyarli 
barcha tadqiqotlarda ishlatilgan. Bu asarlarda u yoki bu tarzda bizning mavzu uchun 
muhim bo’lgan epizodlarga to’xtalib o’tilgan. Xususan Ikkinchi Sharqiy Turk 
xoqonligi yozuvlarida turklarning o’z davlati qulashi arafasidagi Xitoy bilan 
munosabatlari, turkiy qabilalarning bir qismining Xitoyga bo’ysunishi va 630-679-
yillarda Ordosda bo’lganligi aks etgan. 679-yildagi Tanga qarshi qo’zg’olonda 
mashhur turkiy zodagon Tonyukukning o’rni, xoqonlikdagi so’g’dlar tarixi, 
turklarning Tanga qarshi harbiy harakatlari va boshqalar. 
Shunday qilib, Tan imperiyasidagi turklar rolini o’rganish, asosan, samoviy 
imperiya va chet elliklar o’rtasidagi munosabatlar tarixini aks ettiruvchi ilmiy 
manbalarga xitoy manbalarini kiritish bilan bog’liq edi. Tan Xitoyidagi chet 
elliklarning pozitsiyasi bilan bog’liq ba'zi masalalar tadqiqotchilar tomonidan 
ko’tarilganiga qaramay, turkiy xalqlarning siyosiy, iqtisodiy va madaniy to’g’risida 
tizimli tadqiqotlar o’tkazilmagan. Tan davlatining hayoti. Bu hozirgi tadqiqotning 
maqsadi. 

---

491