Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

 
 
 
 
 
 
 

---

470 
ФИО автора: 
Surxondaryo viloyati Jarqo’rg’on tumanidagi 35-sonli umumta’lim 
maktabining I-toifali boshlang’ich sinf o’qituvchisi
 Djiyanova Guzal Maxamadiyevna
Название публикации:
«BOSHLANG’ICH MATEMATIKA DARSLARIDA 
SHE’RIY TOPISHMOQLARDAN FOYDALANISH» 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada interfaol metodlar-ta’lim jarayonida o’quvchilar 
hamda o’qituvchilar o’rtasidagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni 
o’zlashtirishini faollashtirish haqida, matematika fanida she’riy topishmoqlardan 
foydalanish orqali o’quvchilarning kreativ fikrlash qobiliyatlarini oshirish haqida, 
interfaol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam berishi haqida 
so’z boradi. 
Kalit so’zlar: 
interfaol metodlar, o’qituvchi, o’quvchi, faollik, samara, intilish, 
kreativ fikrlash, ijodkorlik, she’riy topishmoqlar. 
 
“Biz o’z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini barpo qilishdek 
maqsadni qo’ygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn 
Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhit va 
sharoitlarni yaratishimiz kerak.” 
Sh.M.Mirziyoyev 
Barchamizga ma’lumki, Prezidentimiz 2023-yilni “Insonga e’tibor va sifatli 
ta’lim yili” deb nomladilar. Prezidentimiz tomonidan kelajak avlod tarbiyasiga 
berilayotgan bunday katta e’tibor ta’lim tizimi va pedagoglar zimmasiga ulkan 
vazifalarni yuklaydi. Bu vazifalarni amalga oshirish chuqur bilim va katta mahoratni 
talab etadi. Ta’lim tizimiga yangiliklarni olib kirish, zamonaviy pedagogik 
texnologiyalardan unumli foydalanish bugungi kun ta’limi oldiga qo’yilgan muhim 
vazifalardir.
Darhaqiqat, zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining 
unumdorligini oshiradi, o’quvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, 
o’quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi.O’quvchilarning bilimlarni
mustahkam o’zlashtirish , ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko’nikma va 
malakalarini shakllantiradi.
Bugungi kunda ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarning kirib 
kelishi jadallashmoqda. Bu esa ta’lim jarayonini sifatli tashkil etishga juda katta ta’sir 

---

471 
ko’rsatadi. Shuning uchun ham zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim 
jarayoniga joriy etish, ta’lim samaradorligini oshirish uchun tinimsiz izlanish bugungi 
kunning ehtiyojiga aylandi. 
Bolaning ongi va tafakkuri endi rivojlanib , shakllanib kelayotgan boshlang’ich 
sinflarda o’qituvchining mahorati , uning zamonaviy pedagogik texnologiyalarni 
ta’lim jarayoniga mohirlik bilan tadbiq eta olishi ,boshlang’ich sinf o’qituvchisi 
ta’lim va bilim berishning yangi yo’l va usullarini izlashi, ilg’or pedagogik 
tajribalardan ijodiy va unumli foydalana olishi, ijodkor bo’lishi juda muhimdir.
Bugungi kunda o’qituvchilar oldida turgan asosiy vazifa o’sib kelayotgan yosh 
avlodni har tomonlama yetuk, barkamol , bilimli va dono qilib tarbiyalashdir. 
Chunki, kelajak yoshlar qo’lida. Buning uchun hozirgi davr o’qituvchisi ta’lim 
sohasidagi yangiliklarni o’rganib, o’z ish faoliyatida qo’llab borishi 
kerak.O’quvchilarni bilim olishga undash, ularning bilim olishga bo’lgan 
qiziqishlarini, intilishlarini oshirish uchun darslarni qiziqarli qilib o’tish, 
o’quvchilarni izlanishga, ishlashga, erkin fikrlashga o’rgatish kerak. Darslarni 
mazmunli va samarali o’tkazish uchun interfaol metodlardan, didaktik o’yinlardan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Interfaol metod-ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidagi 
faollikni oshirish orqali o’quvchilarning o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy 
sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlardan foydalanish dars 
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: dars 
jarayonida bahs-munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va 
ifodalash, o’quvchilarning tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratish, katta-
kichik guruhlarda , sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar 
bajarish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar 
samaradorligini oshirishda o’ziga xos ahamiyatga ega. 
Ma’lumki, matematika moddiy dunyoning obyektlarini o’rganadi. Matematika 
so’zining ma’nosi- fanlarni bilish demakdir. Matematika o’sib kelayotgan yosh
avlodni kamol toptirishda o’quv fani sifatida keng imkoniyatlarga ega. U o’quvchi 
tafakkurini rivojlantirib, tartibga soladi, ularda maqsadga yo’nalganlik, mantiqiy, 
kreativ fikrlash, topqirlik, zukkolik sifatlarini shakllantiradi.
Matematika darslarida she’riy topishmoqlardan foydalanish o’quvchilarning 
erkin fikr yuritishi, mantiqiy, kreativ fikrlashini oshiradi. Buning uchun berilayotgan 
she’riy topishmoqlar sodda, lo’nda va tushunarli bo’lishi talab etiladi. She’riy 
topishmoqlar o’quvchilarni o’ziga jalb etadigan quvnoq, bolalarga mos sodda 
so’zlardan tashkil topishi o’quvchini yanada faol bo’lishga undaydi. She’riy 

---

472 
topishmoqlar har bir mavzuga mos tuzilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Masalan, 3-
sinf matematika darsida “Kasrlar” mavzusini o’quvchilarga tushuntirish jarayonida 
ulushlarga oid she’riy topishmoqlardan foydalanish mumkin.Masalan: 
Ikki yuzta jo’jani
Yechilishi: 
Sobir fermer boqibdi. 
200:8=25 
Yaxshilab semirtirib, 
25*4=100 
Hammaga tarqatibdi. 
200-100=100 
Sakkizdan to’rt qismini
100:4=25 
Beribdi bog’chalarga. 
25+25=50 
Qolganining choragin 
100-50=50 
Beribdi o’rtog’iga.
Javob: Sobirda 50 ta jo’ja qolgan. 
Sarvi chorak qismini 
Olib uyda boqibdi. 
Toping, qani, Sobirda 
Nechta jo’ja qolibdi? 
Bunday she’riy topishmoqlar o’quvchilarni mantiqiy, erkin fikrlashga undaydi. 
O’quvchi Sobir fermerning tovuq boqishga qiziqishini biladi. Qanchadir qismini 
bog’chalarga , qanchadir qismini o’rtog’iga va Sarviga berganini topadilar. Masala 
oxirida o’zida qancha jo’ja qolganini aniqlaydilar. Topshiriq davomida 
o’quvchilarda jonivorlarga g’amxo’rlik, kasb-hunarga qiziqish, do’stlarga mehribon 
bo’lish kabi xislatlar shakllanadi. 
Jasminda bor qirq yong’oq, 
Yechilishi: 
Barisi to’q, xush yong’oq. 
40:8=5 
Sakkizdan ikki qismin,
5*2=10 
Berdi do’stiga Jasmin.
5*3=15 
Sakkizdan uch qismini,
10+15=25 
Sovg’a qilib Karimga.
40-25=15 
Qolgan yong’oqni topgan, 
Javob: Jasminda 15 ta yong’oq qolgan. 

---

473 
G’olib bo’lar o’yinda. 
Boshlang’ich matematika darslarida “Vaqt birliklari” mavzusini o’tish 
davomida vaqtni topishga oid topshiriqlar berish orqali o’quvchilarda vaqtni 
qadrlash, har bir daqiqadan unumli foydalanish kerakligi uqtiriladi. Bunday she’riy 
topishmoqlar orqali bolalar vaqtni qadrlashni o’rganadilar. 
Kunni oltiga bo’lib, 
Jadval tuzdi Hamida. 
Bir qismida maktab borib, 
Darsin qildi Hamida. 
Uy ishlarin qilishdi u 
Jadvalning bir qismida.
Yechilishi: 
Bir qismida o’yin o’ynab, 
24:6=4 Demak, bir qism 4 soatdan iborat. 
Dars qildi bir qismida.
6-1-1-1-1=2
Qolgan vaqtda dam olib,
2*4=8 
Necha soat uxlar Hamida? 
Javob: Hamida 8 soat uxlagan. 
Boshlang’ich sinflarda har bir darsni integratsiyalashgan dars shaklida o’tilsa, 
dars yanada qiziqarli bo’ladi. Matematikani tabiiy fan bilan bog’lagan holda tashkil 
etish juda yaxshi samara beradi. Tabiiy fanda “Quyosh sistemasi” mavzusini o’tish 
jarayonida sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishi, sayyoralarning doimiy 
yo’ldoshlari haqida bilim beriladi. Tabiiy fanni matematika bilan bog’lash orqali 
o’quvchilarda tabiatga muhabbat uyg’otadi, osmon jismlari haqidagi bilimlarini 
mustahkamlashadi. 
Sayyoralar kichigi
Yechilishi: 
Merkuriydir bolalar. 
88*5=440 
Sakson sakkiz kunda u
Javob: 440 kun 
Quyoshni bir aylanar. 
U besh marta aylandi, 
Quyoshbobo atrofin. 

---

474 
Hisoblagin, ey, o’rtoq 
Qancha bo’lar hisobin? 
Matematika darslarida geometrik shakllarni o’rganishda, shakllarning 
perimetrini, yuzini topishda ham she’riy topishmoqlardan foydalanish juda yaxshi 
samara beradi. Bunday topshiriq davomida o’quvchilar qiziqish bilan berilgan 
shakllarni chizib, ularning perimetrini topishga harakat qiladilar. 
Teng tomon uchburchakning, 
Biri besh santimetr. 
Hisoblagin Asilbek, 
Qancha bu perimetr? 
Kvadratning tomoni 
Yechilishi: 
Bo’lar to’rt santimetr. 
5+5+5=15 uchburchakning perimetri 
Toping, qani kattadir, 
4+4+4+4=16 kvadratning perimetri 
Qay birin perimetri? 
15<16 
Javob: kvadratning perimetri katta. 
She’riy topishmoqlar sodda, tushunarli, quvnoq so’zlardan iborat bo’lsa, 
o’quvchilarda berilayotgan masalada katta qiziqish uyg’otadi. Javobni topish uchun 
o’quvchilar jamoa, guruh bo’lib harakat qiladilar.
Guruh bo’lib bolalar 
Musobaqa o’ynashdi. 
Har bir bola samimiy 
Yechilishi: 
Do’stona bellashishdi.
100:2=50 
Eng kichik uch xonali 
50*5=250 
Sonni ikkiga bo’lib. 
250*4=1000 
Natijani besh marta 
Javob: 1000 ga teng 
Yaxshilab ko’paytirib. 
Ko’paytmani to’rt marta 

---

475 
Oshirdi shoshilmasdan. 
Topgan ,g’olib sanalar, 
Hech e’tiroz bo’lmasdan. 
Boshlang’ich matematika darslarida bunday she’riy topishmoqlardan 
foydalanish o’quvchilarning kreativ , mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi. 
Topishmoqlar mavzuga mos, bir-biriga bog’liqlikda, izchillikda tuzilsa, juda yaxshi 
samara beradi. 
O’quvchilar uchun yangi bo’lgan, hali tushunilmagan material , topshiriqlar 
ularda hayratlanish hissini uyg’otadi. Hayratlanish esa o’quv materialini bilishga 
qiziqish uyg’otadigan eng muhim omil. She’riy topishmoqlar o’quvchilarda hayrat 
uyg’otadi. Bu esa yangi o’rganilayotgan mavzu, materialni tez va oson tushunishga 
yordam beradi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.2-sinf matematika darsligi.L.O'rinboyeva, Sh.Ismailov, N.Ruzikulova, 
U.Raxmonov, M.Jumayev, N.Ismailova, N.Usmanova. Respublika ta'lim markazi. 
Toshkent-2021. 
2.3-sinf matematika darsligi.L.O'rinboyeva, Sh.Ismailov, X.Yusupov, N.Ruzikulova, 
U.Raxmonov, Sh. Haqberdiyeva, N. Yusupova, A. Baymanova. Respublika ta'lim 
markazi. Toshkent-2022. 
3.Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Tal’at 
G’afforova.”Tafakkur” nashriyoti. Toshkent-2011 
4.Matematikadan qo’shimcha masala, mashq va misollar. 
O.P.Boboyev,G.F.Shamsiyeva. Toshkent. “Turon-Iqbol” 2019. 
5.M.Jumayev. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. Toshkent. 
“Bayoz” nashriyoti. 2022.