Mehnatga pul shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan

---

Ish haqi

Ish haqi — mehnatga pul shaklida

toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan

shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat

xizmati)ning bahosi.

[1]

 Ish kuchi qiymati

va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi.

Ish haqi darajasi mehnat bozorida

kelishiladi. Xodim mehnat bozorida

mehnatni emas, oʻz ish kuchini sotadi. Ish

haqi mehnatning pul shaklidagi bahosi

boʻlib, uni ishga yollovchilar (korxona,

muassasa, tadbirkor) mehnat

qiluvchilarga maʼlum vaqt mobaynida

---

maʼlum miqdordagi va muayyan sifatli

ishni bajarganliklari uchun toʻlaydilar.

Yollanma xodim uchun ish haqi asosiy

daromadi manbai hisoblanadi.

Ish haqi — yollanma xodim daromadining

asosiy manbai, unga tegishli ish

qobiliyatiga boʻlgan mulkchilik huquqini

iqtisodiy jihatdan roʻyobga chiqarish

shakli. Shu bilan birga ish beruvchi uchun

yollanma xodimlar mehnatiga

toʻlanadigan haq ishlab chiqarish

harajatlarining unsurlaridan biri. Ish

beruvchi mehnat resurslaridan ishlab

chiqarish omillaridan biri sifatida

foydalanish uchun uni xarid qiladi.

---

Ish haqi miqdorining eng qadimiy vaqt

birligi kundir. Soat ixtiro qilinishi bilan

ishni boʻlimlarga boʻlish keng tarqaldi. Ish

miqdorini oʻlchashda ish soati eng koʻp

qoʻllanila boshlandi.

[2][3]

 Qadimgi Misr

Oʻrta Qirolligi, Qadimgi Yunoniston

[4]

 va

Qadimgi Rim ish haqi toʻlangan eng

qadimiy davlatlarga kiradi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida

mehnatning miqdori va sifatiga qarab

mehnatga haq toʻlashning, asosan,

vaqtbay va ishbay tizimlari qoʻllaniladi.

Vaqtbay ish haqi shaklida xodim

Tarixi

Vaqtbay va ishbay ish haqi

---

oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt

bilan bogʻliq boʻladi, yaʼni ish haqi miqdori

mehnat unumdorligi va intensivlik

darajasiga bogʻliq emas. Ishbay ish haqi

xodimning maʼlum vaqt mobaynida

tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan

oʻlchanadi. Ishbay ish haqining

koʻrinishlaridan biri — akkord ish haqi.

Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish

hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy

haq summasi kelishib olinadi. Ish

butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi

oxirigacha toʻlanadi. Ish haqining bunday

shaklidan koʻpincha qurilishda

foydalaniladi. Bulardan tashqari aksar

mamlakatlarda ish haqidan tashqari

mehnatda erishgan yutuqlari uchun

---

mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay

mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda

korxonada olingan foyda hisobidan

ajratiladigan moddiy ragʻbatlantirish

fondidan mukofotlash tizimidir.

Ish haqi miqdori yollanma xodimlarning

turmush darajasini ifodalovchi

koʻrsatkichdir. Nominal va real ish haqi

koʻrsatkichlari mavjud. Nominal ish haqi

yollanma xodimning oʻz mehnati evaziga

olgan pul daromadalari. Real ish haqi

xodimning olgan ish haqiga qancha va

qanday isteʼmol buyumlari sotib olishi va

madaniy-maishiy xizmatlardan

Nominal va real ish haqi

---

foydalanish mumkinligini koʻrsatadi.

Boshqacha aytganda real ish haqi — bu

nominal ish haqining „xarid etish“

qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar

bir xil boʻlganda, nominal ish haqiga toʻgʻri

mutanosibdir va isteʼmol buyumlari va

xizmatlar narxining darajasiga teskari

mutanosibdir.

Odatda, mehnat bozorida ish kuchiga

muvozanatli narx shakllanadi. Bu narx ish

haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi.

Mehnat birligining bozor narxi ish haqi

miqdori (stavkasi) boʻlib, lavozim okladi

tarzida yoki shartnomaga muvofiq

Ish haqi stavkasi

---

belgilab qoʻyiladi, lekin mamlakatda

qonun bilan belgilangan eng kam ish haqi

darajasidan oz boʻlishi mumkin emas.

Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan

vaqt birligi (soat, kun, hafta, oy) ichida

bajariladigan va muayyan kasb-malaka

xususiyatlariga ega boʻlgan mehnatga

toʻlanadigan haq darajasini belgilaydi.

Ish haqining asosiy vazifasi ishlab

chiqarishning bevosita qatnashchisi

boʻlgan xodim hamda uning oila

aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati

sharoitlarini taʼminlashidan iborat.

Qiymatning mehnat nazariyasi

 ish kuchini

Ish haqining vazifasi

---

alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi.

Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar

boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan

shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb

hisoblaydi va uni ish kuchini takror ishlab

chiqarishi uchun zarur boʻlgan tirikchilik

vositalari qiymati tarzida taʼriflaydi. Ish

haqiga ish kuchi qiymatining puldagi

ifodasi sifatida qarash aniq mehnat

bozorida ish haqi darajasiga talab va

taklif omillarining taʼsirini hisobga

olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan

mamlakatlar mehnat bozorida real ish

haqining oʻrtacha darajasi yashash uchun

zarur tirikchilik vositalari minimumiga

qaraganda ancha yuqori darajada turadi.

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi

xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar

va xizmatlar bozorida talab va taklif

oʻzgarishlari, mehnatga boʻlgan talab

narxining oʻzgaruvchanligi, isteʼmol

tovarlari va xizmatlar narxi oʻzgarishi va

boshqalar) va bozordan tashqari omillar

taʼsir koʻrsatadi, buning natijasida

mehnatga haq toʻlashning muayyan

darajasi vujudga keladi.

Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini

tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat

Ish haqiga taʼsir

koʻrsatuvchi omillar

Ish haqini tartibga solish

---

miqdori va sifati bilan unga toʻlanadigan

haq miqdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni

taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif

tizimi va boshqalar) va tartibga solishda

davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan

ish haqini tashkil etish va tartibga

solishning markazlashgan davlat tizimi

va markazlashmagan tizimi qaror

topgan. Ish haqini tartibga solishning

markazlashmagan tizimi xususiy mulk

egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda

kasaba uyushmalari, aksiyadorlik

jamiyatlari, kooperativlar va boshqalar

tomonidan amalga oshiriladi.

Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi

mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha

---

korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy

va majburiydir.

Ish haqini davlat tomonidan tartibga

solish va tashkil etishning muhim unsuri

tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti

sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat

belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar

ish haqini tashkil qilishda foydalanishi

uchun tavsiya etiladigan yagona tarif

tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona

(tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi

asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish

va razryadlar sonini belgilash huquqiga

ega.

Oʻzbekistonda dastlab 1993-yil 1-

yanvardan 28 ish haqi razryadlariga

---

boʻlingan va 0—28 razryadlar oʻrtasida

tarif koeffitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan

yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 1996-

yil 1-sentabrda esa ish haqi razryadlari 22

ta va 0—22 ish haqi razryadlari oʻrtasida

tarif koeffitsiyentlari farqi 5,998 boʻlgan

yangi yagona tarif setkasi qabul qilindi.

Yagona tarif stavkasi xodimlarning

barcha kasb-malaka guruhlari boʻyicha

tarif stavkalari va maoshlari nisbatini

belgilashda mehnat tafovutlariga baho

berishga yagona yondoshuvni

taʼminlaydi.

Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi

3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1)

davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng

---

kam ish haqi miqdori) belgilanadi.

Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini

indeksatsiyalash hukumatning maxsus

qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2)

korxonalarda ishlovchi xodimlarning

barcha toifalari uchun oʻrtacha ish

haqining ortib borishi maʼlum darajada

cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik

holatlarida inflyatsiya surʼatlarini

pasaytirishda foydalanadi; 3) ish haqining

oʻrtacha ortib borishiga qarab 

ortib

boruvchi soliq

 stavkalari belgilanadi. Bu

eng yuqori ish haqi darajasining oʻsishiga

taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar

bilan cheklash imkonini beradi.