Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

  Foydalilik  tamoyili  -  muayyan  ko‘chmas  mulkning  foydalanuvchi 
ehtiyojlarini qoniqtirish qobiliyatidir. 
  Ko‘chmas  mulk  muayyan  foydalanuvchi  uchun  uning  iqtisodiy,  shaxsiy 
singari  ehtiyojlarini  amalga oshirish  foydali bo‘lgan  taqdirdagina qiymatga  ega 
bo‘ladi. Masalan, agar kimdir ko‘chmas mulk uchun pul to‘lashga tayyor bo‘lsa 
va  shu  bilan  birga  mulkdorga  daromad  keltirsagina  bu  ko‘chmas  mulk 
foydalidir. Ko‘chmas mulk o‘z egasini faxrlantirsa yoki mulk egasining oilaviy 
extiyojini qoniqtirsagina foydalidir. 
   O‘rindoshlik  tamoyili  shundan  iboratki,  bunda  ko‘chmas  mulkning  eng 
yuqori  baxosi,  o‘xshash  foydalilikka  ega  boshqa  ob’ekt  sotib  olinadigan  eng 
kam summa bilan belgilanadi. 
   O‘ziga  xos,  tadbirkor  haridor  mahalliy  bozorda  bir  xil  foyda  keltiruvchi 
o‘xshash
 
ob’ekt  qiymatidan  ko‘proq  pulni  ob’ekt  uchun  to‘lamaydi.  Bunday 
haridor  yangi  ob’ekt  qurilishi  qiymatidan  ko‘proq  mablag‘ni  mulk  uchun 
sarflamaydi. 
   Kutish  tamoyili  bo‘lajak  foydalarga  va  ularning  hozirgi  qiymatiga 
nisbatan foydalanuvchining nuqtai nazarini belgilaydi. Kelgusi foydalarni kutish 
ularning  miqdorini  va  o‘ziga  xos  tomonlarining  o‘zgarishi  ehtimoli  bilan 
bog‘langan  bo‘lib,  bu  o‘z  navbatida,  mulkning  haqiqiy  qiymatiga  ta’sir  etishi 
mumkin.  Kutish  tamoyillarining  asosida  vaqt  mobaynida  pul  qiymatining 
o‘zgarishi nazariyasi yotadi. 
   Mulk qismlarining o‘zaro munosabatlarini aks ettiruvchi pozitsiya asosida 
quyidagi tamoyillar yotadi: 
-  qo‘shimcha mahsuldorlik tamoyili; 
-  hissa tamoyili; 
-  o‘suvchi va kamayuvchi samaradorlik tamoyili; 
-  balanslilik (proporsionallik) tamoyili; 
-  optimal miqdorlar tamoyili; 
-  iqtisodiy bo‘linish tamoyili. 

---

 272 
 
 
   Qo‘shimcha  mahsuldorlik  mehnat,  mablag‘  va  boshqaruv  xarajatlar 
qoplangandan keyin, erga taalluqli sof daromad bilan belgilanadi. 
   Mazkur  tamoyil  tovarlarni  ishlab  chiqarish  yoki  xizmatlar  uchun  ishlab 
chiqarishning to‘rtta omili mavjudligi va zarurligi to‘g‘risidagi mumtoz iqtisodiy 
nazariya qoidasini aks etiradi. 
   Bo‘lar  er,  mehnat,  mablag‘  va  boshqaruv  omillaridir.  SHu  mavjud 
omillardan  lozim  darajada  foydalanganda  daromad  qilish  va  ularga  sarflangan 
harajatlar qoplanganidan keyin qolishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha qiymat erga 
taalluqlidir. 
   Qo‘shimcha  mahsuldorlik  shuning  natijasida  hosil  bo‘ladiki,  er 
sotuvlaridan  keladigan  foydani  ko‘paytirish,  harajatlarni  kamaytirish  yoki 
alohida  ehtiyojlarni  qondirish  hisobiga  qo‘shimcha  daromadlar  olish  imkonini 
beradi.  Masalan,  bozor  avj  olgan  joydagi  do‘konda,  shunga  o‘xshash  shahar 
chekkasida 
joylashgan 
do‘konga  nisbatan  tovarlar  ko‘proq  sotiladi. 
Iste’molchilarning  jo‘g‘rofiy  markazlarida  joylashgan  ulgurji  savdo  ombori 
transportga ketadigan harajatlarni kamaytirish imkonini beradi. 
   Hissa  -  ishlab  chiqarish  omillarining  biror  bir  tarkibiy  qismining 
mavjudligi  yoki  yo‘qligi  tufayli  mulk  qiymati  o‘zgaradigan  summa.  boshqacha 
aytganda,  hissa  –  ishlab  chiqarish  omillarining  muayyan  tarkibiy  qismlarining 
mavjudligi natijasi bo‘lgan mulk qiymatiga qilingan qo‘shimchadir. Bunda hissa 
miqdori,  odatda,  ko‘rib  chiqilayotgan  tarkibiy  qismning  aniq  qiymatiga  mos 
kelmaydi.  Hissa  tamoyili  odatda  eng  yaxshi  va  samarali  mulkdan  foydalanish 
tahlil  etilganda  ortiqcha  yoki  etishmagan  yaxshilanishlarni  aniqlash  uchun 
foydalaniladi. 
   O‘suvchi  va  kamayuvchi  samaradorlikning  mohiyati  shundaki,  ishlab 
chiqarish  omillarining  biror  bir  zahirasi  o‘sib  borgan  sari  sof  samaradorlik 
avvaliga  ko‘payadi,  keyin  esa  aksariyat  kamayadi.  Mikroiqtisodiyotda  bu 
tamoyil chegaraviy samaradorlikning kamayishi qonuniga mos keladi. Bu konun 
qolganlari doimiy bo‘lgani holda faqat bitta omil o‘zgaradigan vaziyatga to‘g‘ri 

---

 273 
 
 
keladi.  Mahsulot  ishlab  chiqarishning  o‘sishi  kamayib  boradigan  o‘zgaruvchan 
omil miqdori chegaraviy samaradorlikning kamayish nuqtasi deb ataladi. 
   O‘suvchi  va  kamayuvchi  samaradorlik  tamoyilining  amal  qilishini  er 
massivi  qurilishi  misolida  ko‘rib  chiqamiz.  Quruvchida,  tanlash  imkoni  bo‘lsa, 
er  massivini  istalgan  miqdordagi  er  maydonlariga  bo‘lib  chiqishi  va  tegishli 
ravishda har bir ob’ektda bir oilali turar joyni qurishi mumkin. Ehtimol, ob’ekt 
hajmiga  ko‘tariladigan  uy-joyning  sifatiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi  va  tegishli 
ravishda uning qiymati ham o‘zgaradi. 
   Quyidagi  jadvalda  turli  er  ob’ektlar  miqdori  uchun  foyda  hisob-kitobi 
namunasi misol sifatida keltirilgan: 
 
    
Umumiy foyda miqdorlarining raqamli tartibi shuni ko‘rsatadiki, chegaraviy 
samaradorlikning  kamayish  nuqtasi  to‘rtta  ob’ektga  to‘g‘ri  keladi,  ya’ni 
ob’ektlar sonining bundan keyin ko‘payishi umumiy daromadning kamayishiga 
olib  keladi.  Balans  tamoyili  shundan  iboratki,  erning  eng  katta  qiymatiga 
erishiladigan  ishlab  chiqarish  omillarining  maqbul  birikmasi  istalgan  turdagi 
mulk uchun to‘g‘ri keladi. 
   Agar  muvozanat  tamoyili  buzilsa,  unda  «kam  yaxshilangan»  yoki 
«ortiqcha  yaxshilangan»  mulk  paydo  bo‘ladi.  Bunday  hollarning  har  bittasida 
erdan samarasiz foydalanganlik tufayli u o‘z qiymatini yo‘qotadi, bunday mulk 
bilan ehtimolli bitishuvlar bo‘yicha tavakkal ortadi. 
   Muvozanat  tamoyili  nafaqat  alohida  mulk,  balki  daha,  tuman,  shahar 
uchun  ham  qo‘llanishi  mumkin.  Iqtisodiy  o‘lchov  tamoyili  shu  to‘g‘risida  so‘z 
Ob’ektlar soni 
 
Bitta ob’ekt dan tushgan 
foyda, so‘m 
Umumiy foyda, 
so‘m 
1 
8000 
8000 
2 
12000 
24000 
3 
10000 
30000 
4 
8000 
32000 
5 
6000 
30000 
6 
4000 
24000 

---

 274 
 
 
yuritadiki, har bir bozorda maqbul er maydoni  mavjud bo‘lib, u  mulkning turli 
xillaridan eng samarali foydalanish uchun zarurdir. 
   Qurilishning  maqbul  hajmi  uning  ish  yo‘nalishi  va  maqsadi  bilan 
belgilanadi.  Masalan,  avtomobillar  to‘xtash  joyining  yo‘qligi  katta  universam 
uchun  qiymatni  kamaytirishi  mumkin  va  aksincha,  juda  katta  er  maydoni 
qo‘shimcha daromad keltirmaydi. 
Bir  necha  uchastkalar  birlashtirilishi  orqali  hosil  bo‘ladigan  erning  o‘sish 
qiymati  iqtisodiy  o‘lchov  tamoyilining  tadbiq  etilishiga  misol  bo‘la  oladi. 
Bunday  birlashuv  natijasida  erdan  yanada  samarali  foydalanish  imkoniyati 
paydo bo‘ladi. 
Masalan har xil o‘lchovga ega bo‘lgan A va V uchastkalarini ko‘raylik: 
A+V uchastkaning qiymati     40000 so‘m 
A uchastkaning qiymati          15000 so‘m 
V uchastkaning qiymati           15000 so‘m 
O‘sish qiymati                          10000 so‘m. 
Iqtisodiy bo‘linish tamoyiliga ko‘ra, mulk qiymatini orttirish uchun mulkiy 
huquklarni  o‘ziga  xos    bo‘lish  va  biriktirish  lozim  bo‘ladi.  Bo‘linishni  mulk 
huquqlarining turlari uchun qo‘llash mumkin; 
- jismoniy bo‘lish (uchastkalarga, vertikal bo‘yicha va h.q ); 
- foydalanish huquqlari bo‘yicha bo‘lish (foydalanish huquqini cheklashlar); 
-  mulk  huquqlari  ko‘rinishlari  bo‘yicha  bo‘lish  (birgalikda  ijaraga  olish, 
sheriklik, hissadorlik  jamiyatlari va h. q); 
-    foydalanish  vaqti  bo‘yicha  bo‘lish  (turli  muddatlarga  ijaraga  qo‘yish, 
butun hayot davomida egalik qilish, kelgusi huquqlar). 
   Bozor nuqtai nazarini aks ettiruvchi pozitsiya asosida quyidagi tamoyillar 
yotadi: 
-  tobe’lik tamoyili; 
-  muvofiqlik tamoyili; 
-  talab va taklif  tamoyili; 
-  raqobat tamoyili; 

---

 275 
 
 
-  o‘zgarish tamoyili. 
Tobe’lik tamoyiliga ko‘ra, baholanayotgan mulk qiymati tevarakdagi mulk 
xususiyati  va  qiymatiga  bog‘liqdir.  Joylashish  o‘rnining  sifati,  uchastka 
o‘lchamlarining  mazkur  joyda  qabul  qilingan  erdan  foydalanish  turiga  mos 
kelishiga  hamda  uning  iqtisodiy  markazlariga  yaqinligiga  bog‘liq  bo‘ladi 
(daromad  keltiruvchi  ko‘chmas  mulk  uchun).  Bu  xususiyatlar  mulkning 
iqtisodiy joylashishini tashkil etadi. 
Iqtisodiy aloqalar o‘zgarishi bilan iqtisodiy muhit ham o‘zgaradi va tabiiyki, 
mulkning qiymati ham o‘zgarishi mumkin. O‘zgarish darajasi ob’ekt bilan yangi 
iqtisodiy  muxit  aloqalarining  tabiatiga  bog‘liq,  bunda  ko‘pgina  aloqalarni  
o‘lchovga solish qiyin kechadi. 
Muvofiqlik  tamoyili  shundan  iboratki,  mulkdagi  me’morchilik,  qulayliklar 
darajasi,  undan  foydalanish  xususiyati  mahalliy  bozor  ehtiyojlariga  va 
kutishlariga mos kelganida eng katta qiymat vujudga keladi. 
Masalan,  kotej  qurilmalari.  Tumandagi  hamma  uylarda  garajlar  bo‘lsa, 
garajsiz  uyni  bozor  qabul  qilmaydi.  Agar  tumanda  ko‘proq  eski  kichik  uylar 
bo‘lib,  boy  me’morchilik  uslubida  qurilgan  alohida  dang‘illama  uylar  bo‘lsa, 
bunday hollarda ularning mulk bozori andozalariga mosligi kamroq bo‘ladi. 
Shunday qilib,   muvofiqlik  tamoyili ikkita  tamoyil:  
-  regressiv;  
-  progressiv tarzda amalga oshiriladi. 
Orqaga qaytish qoidasida mulk bozor shartlariga nisbatan yaxshilanganidagi 
uning  qiymatining  pasayishini  belgilaydi.  Ildamlash  qoidasi  shundan  iboratki, 
kamroq yaxshilangan mulk qiymati atrofdagi qurilmalar tufayli oshadi. 
Talab  va  taklif  tamoyiliga  binoan,  mazkur  bozordagi  o‘xshash  mulk  uchun 
talab va taklifning o‘zaro ta’siri mulk narxini belgilaydi. 
Ko‘chmas  mulk  bozorining  takomillashmagani  tufayli,  ko‘chmas  mulk 
narxlari  faqat  talab  va  taklifga  qarab  belgilanadi.  Mazkur  tamoyilning  boshqa 
o‘ziga xos xususiyati - uning ko‘chmas mulk bozorida katta inersionligidir. Agar 
uzoq muddatlarga talab va taklifning o‘zaro ta’siri mumtoz nazariyalarga ancha 

---

 276 
 
 
yaxshi  rioya  qilsada,  qisqa  muddatlarga  nazariya  ish  ko‘rsatmaydi,  negaki 
ko‘zdan  kechirilayotgan  tovarning  xususiyatlari  tufayli  uni  ishlab  chiqarish 
uchun katta vaqt talab etiladi. 
Bundan  tashqari,  ko‘chmas  mulk  bozorida  tashqi  cheklashlar  ham  ta’sir 
qilishi  mumkin  (masalan,  davlat  cheklashlari)  va  ular  bu  omillarning  o‘zaro 
ta’sir  qilishi  namunaviy  tavsifini  buzadi.Talab  odatda  taklifga  qaraganda 
ko‘proq  o‘zgaruvchandir.  Talab  va  taklif  teng  bo‘lganida  bozor  qiymati 
tannarxni  aks  ettiradi.  Agar  bozor  narxlari  tannarxdan  pastroq  bo‘lsa,  yangi 
qurilish susayib ketishi va to‘xtashi mumkin va aksincha.