Mehnat sosiologiyasi va iqtisodiy sosiologiyaning asosiy kategoriyalari

Iqtisodiy sosiologiya fanining rivojlanishida xissa kushgan olimlar. 

---

Iqtisodiy sosiologiya fanining rivojlanishida S.Sismondi, U.Petti, A.Smit, 

D.Rikardo  kabilar  tarmoq  xususiyatlaridan  qat’i  nazar,  ishlab  chiqarish, 

shuningdek  ne’matlarning  taqsimlanish  masalalarini  o’zlarining  asosiy  tadqiqot 

obyektlari  qilib  olishgan  edi.  Bu  iqtisodchilar  ko’plab  iqtisodiy  jarayonlarning 

ilmiy ifodasi bo’lgan tushunchalarni va kategoriyalar sistemasini ishlab chiqishdi 

va ularni asoslab berishdi

 

Iqtisodchilardan  A.Smit,  Uilyam  Petti,  D.Rikardolar  tomonidan 

boshlangan  qiymat  nazariyasini  yorqin  va  tushunarli  qilib  xulosaladi.  U  ishlab 

chiqarish jarayonida iste’molda bo’lgan ishlab chiqarish vositalarining qiy-mati, 

ishchi  o’zining iste’moli  uchun ketadigan  zaruriy  mahsulot qiymatidan  tashqari 

qo’shimcha  mehnat  qilib,  qo’shimcha  mehnat  yarata  olishini  ko’rsatib  berdi, 

qo’shimcha  mahsulot  hisobidan  jamg’arish,  tibbiyot,  maorif,  madaniyatni 

rivojlantirish,  davlatni  boshqarishni,  mudofaani  mustahkamlash  va  ularni 

mablag’lar bilan ta’minlash mumkinligini isbotlab berdi. 

Qo’shimcha mahsulot faqat ekspluatasiyaning mavjudligini isbotlaydigan 

ko’rsatkich  emas.  Shu  barcha  taraqqiyotning  iqtisodiy  mezoni,  uning  manbai 

ekanligi isbotlandi. 

XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  “marjinalizm”  (fransuzcha  mar-ge 

«yozilgan  sahifada  qoldirilgan  ochiq  joy  (pole)»  ma’nosini  bil-diradi)  deb 

atalgan  oqim  vujudga  kelib,  shakllana  boshladi.  Bu  oqim  tarafdorlari  o’z 

tadqiqotlarida individual iqtisodiy xulq-ning subyektiv ta’rifini asos qilib oldilar. 

Bundan tashqari, iqtisodiy tahlilda og’irlik nuqtasi ishlab chiqarish xarajatlari va 

sarflaridan  natijalarga  o’tkaziladi.  Marjinalizm  nazariyasi  aniq  olingan  tovarga 

bo’lgan talab va uning bahosi o’rtasidagi bog’liqlik hamda o’zaro ta’sirni tahlil 

qilishda  keng  qo’llanildi.  Ular  tomo-nidan  chegaraviy  fanga  chegaraviylik 

qoidasi  kiritildiki,  bu  matematik  tahlil  usullaridan  keng  foydalanish  imkonini 

yaratdi.  Ushbu  yo’nalishda  iqtisodiy  fanda  bir  qator  maktablar  shakllandi, 

ularning bir qismi hozirda e’tirof etilib, tan olingan. Jumladan, avstriya maktabi 

namoyondalari 

K.Menger, 

E.Bem-Bevorklar 

ne’matlarning  chegaraviy 

---

foydaliligi  nazariyasi  bilan  taniqlidir.  Unga  muvofiq  ne’matlarning  qiymati 

uning chegaralanganligi va noyobligi bilan aniqlanadi

1

. 

Iqtisodiy sosiologiyaning yangi yo’nalishi neoklassik (ya’ni yangi klassik) 

deb  nom  oldi.  Bu  nazariyaning  yirik namoyandalaridan biri  A.Marshall bo’lib, 

iqtisodiy jarayonlarning funksional bog’-lanishi va funksional nisbatlarini ishlab 

chiqishga harakat qildi. Uning fikricha, bozor muvozanati va bahosini aniqlovchi 

omillar  talab  va  taklifdan  iborat.  Bu  nazariy  yo’nalishning  namoyonda-laridan 

biri Shveysariya iqtisodchisi Leon Valras bo’lib, u umumiy iqtisodiy muvozanat 

modelini ishlab chiqishga harakat qildi. 

Avstriya  iqtisodiy  maktabining  namoyandasi  S.Shumpeter  «Iq-tisodiy 

taraqqiyot  nazariyasi»  (1912)  deb  atalgan  kitobida  iqtiso-diy  tizimlar 

o’zgarishining ichki kuchlarini, uning ichki mazmunini va turtki beruvchi ichki 

kuchini  ko’rsatishga  harakat  qilib,  iqtisodni  asosiy  harakatga  keltiruvchi  kuch 

tadbirkordir, degan xulosaga keladi. 

Ingliz iqtisodchisi Djon Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy 

nazariyasi»  (1936)  degan  kitobida  makroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  –  daromad 

(kapital  xarajatlar),  iste’mol  va  jamg’a-rishlarning  o’zaro  bog’liqligini  tahlil 

qilib, investisiya va iste’-molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil topishi 

iqtisodiy  taraqqiyotning  muhim  omili  ekanligini  isbotlab  beradi.  Keyns  ta’siri 

bilan iqtisodiyotda makroiqtisodiy tahlil yo’lga qo’yildi. 

Hozirgi iqtisodiy nazariyaning muhim yo’nalishlaridan biri “monetarizm” 

deb  ataladi.  Uning  asoschilaridan  biri  amerikalik  iqtisodchi  Milton  Fridmen 

tadqiqotining  negizida  iqtisodiyotni  barqaror  qilishda  pul  omili  asosiy  rol 

o’ynaydi, degan g’oya yotadi. 

Amerikalik olim Vasiliy Leontyev «xarajat-natija», deb atalmish iqtisodiy 

nazariyaning asoschisidir. 

Hozirgi  paytda  marjinalizm,  monetarizm,  keynschilik  va  boshqa  qator 

yo’nalishdagi  iqtisodiy  ta’limotlar  majmui  «Ekonomiks»  («Iqtisod»)  nomli 

                                                           

1

 Абдураҳмонов Ф.Р., Саидхўжаев Х.Б. Социология. Маърузалар курси. Т.: ЎзРИИВА, 2000. 

 

---

kitobda  mujassamlashgan  bo’lib,  u  AQSh,  Angliya  va  boshqa  qator 

mamlakatlarda darslik hisoblanadi. Rus tiliga tarjima qilingan va bizga ma’lum 

bo’lgan  P.Samuelson,  Makkonnell  va  Bryular  kabi  iqtisodchilarning  asarlari 

uning  namunalaridir.  Shunday  qilib,  Iqtisodiy  sosiologiya  fani  avvalda 

politicheskaya  ekonomiya  (siyosiy  iqtisod),  keyin  esa  ekonomiks  nomi  bilan 

yuri-tila boshlandi. 

Hozirgi  paytda  bu  fan  yurtimizda  va  boshqa  qator  mamlakat-larda 

Iqtisodiy sosiologiya deb atala boshladi. 

Iqtisodiy sosiologiya fan sifatida shakllangungacha bosib o’tilgan yo’llar, 

vujudga  kelgan  g’oyalar,  oqimlar  juda  murakkab,  bir-biriga  zid  va  qarama-

qarshidir.  Shunday  bo’lsa-da,  ular  bir-birini  to’ldirib,  iqtisodiy  jarayonlar  va 

hodisalarning  ichki  ziddiyat-larini,  qonunlarini  ma’lum  darajada  ifodalab  keldi. 

Shuning  uchun  ularni  bilish  va  Vatanimiz  iqtisodiy  ravnaqi  yo’lida  ulardan 

foydalanish zarurdir. 

Iqtisodiy  sosiologiya  fani  nimani  o’rganadi,  degan  savolga  to’g’ri  javob 

berish  uchun,  avvalo,  iqtisod,  iqtisodiyot  tushunchalari-ni  va  Iqtisodiy 

sosiologiya fanining mazmunini, uning maqsad va vazifalarini bilish lozimdir

1

. 

Insonlar faoliyati ichida eng muhimi va asosiysi iqtisodiy faoliyatdir. Bir-

biri  bilan  chambarchas  bog’liklikda  amal  qiladigan  iqtisodiy  faoliyatlarning 

barchasi yaxlit qilinib bir so’z bilan iqtisod deb, ataladi. 

Qadimda  iqtisodiy  faoliyatning  asosiy  shakli  uy  xo’jaligi  tarzida 

bo’lganligi  uchun  iqtisod  degan  tushuncha  paydo  bo’lgan  edi  (uning  kelib 

chiqishi  haqida  yuqorida  ma’lumot  berilgan  edi).  Lekin  hozirgi  davrda  iqtisod 

faqat uy yoki individual xo’jalikdan iborat emas, balki yirik jamoa, hissadorlik, 

davlat  xo’jaliklari,  moliya  va  bank  sistemalari  xo’jaliklararo,  davlatlararo 

qo’shma  kor-xonalar,  davlatlar  o’rtasidagi  turli  iqtisodiy  aloqalardan  tashkil 

topgan bo’lib, juda murakkab soha hisoblanadi. Buning ustiga, hamma resurslar, 

ya’ni  mablag’lar,  tabiiy  boyliklar,  malakali  ishchi  kuchlari  cheklangan.  Shu 

                                                           

11

 Абдураҳмонов Ф.Р., Саидхўжаев Х.Б. Социология. Маърузалар курси. Т.: ЎзРИИВА, 2000. 

 

---

cheklangan resurslardan oqilona foydalanib, aholining to’xtovsiz o’sib boruvchi 

talabini qondirish, shu yo’lda eng kam resurs sarflab, ko’proq natijaga erishish, 

resurslar  va  mahsu-lotlarni  to’g’ri  taqsimlash  yo’llarini  topish  ham  iqtisodiyot 

naza-riyasi  fanining  mazmunini  tashkil  etadi.  Hamma  fanlar  kabi  iqtisodiy 

sosiologiya fani ham, eng avvalo, bilish vazifasini bajaradi. U jamiyat iqtisodiy 

hayotining  jarayonlari  va  hodisalarini  o’rganish  va  ularni  tushuntirib  berishga 

da’vat  etadi.  Bu  fan  funda-mental  bo’lib,  iqtisodiy  hayotning  ayni  mohiyatiga 

kirib  borishi,  iqtisodiy  jarayonlarni  boshqaruvchi  qonunlarni  kashf  etishi  va  bu 

qonunlardan  foydalanish  yo’llarini  ko’rsatib  berishi  lozim.  Iqti-sodiyot 

nazariyasi  bilishning  nazariy  va  amaliy  vazifalari  bir-biri  bilan  uzviy  aloqador 

ekanligini  ham  ifodalaydi. Zero, iqti-sodiyot  nazariyasi  fani  raqam  va dalillarni 

faqat yig’ib, yuzaki kel-tirib o’tish bilan chegaralanib qolmay, ularni nazariy va 

ilmiy  ji-hatdan  chuqur  tahlildan  o’tkazib,  jamiyatning  rivojlanish  qonun-larini 

kashf etadi va ularni hayotga tatbiq qiladi. 

Iqtisodiy  sosiologiya  fanining  yana  bir  vazifasi  –  tarmoq  sohalar 

iqtisodiyoti fanlari uchun metodologik manba bo’lib hisoblanishidadir. U tarmoq 

(sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va hokazolar iqtisodi), fundamental 

(mehnat  iqtisodiyo-ti,  moliya,  pul  muomalasi  va  kredit,  iqtisodiy  statistika  va 

boshqalar) kabi fanlarning nazariy poydevori sifatida maydonga chiqadi. Bundan 

tashqari,  mazkur  fan  bilimning  turli  tarmoqlari  chegarasida  tutashgan  fanlar, 

masalan,  iqtisodiy  geografiya,  demo-grafiya,  iqtisodiyot  tarixi,  boshqarish 

nazariyasi  kabilar  bilan  aloqador  bo’lib,  bu  fanlarning  rivojlanishiga  xizmat 

qiladi. 

Shuning  uchun  iqtisodiy  sosiologiya  fanini  hozirgi  davrda  qisqa  qilib, 

ijtimoiy xo’jalikni samarali yuritish va boshqarish qonun-qoidalarini o’rgatuvchi 

fan desa  bo’ladi. Iqtisodiyot nazariya-si  fani  iqtisodiy  tizimlar,  ularning  tarkibi 

va o’zgarishi yo’lla-rini ham o’rganadi. 

Tarixiy taraqqiyot darajasiga qarab, turli davrlarda va turli mamlakatlarda 

iqtisodning tizimlari turlicha bo’lishi mumkin. 

Hozirgacha iqtisodning bir necha tizimi ma’lum: 

---

1) an’anaviy iqtisod tizimi; 

2) bozor iqtisodi tizimi; 

3) ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizim; 

4) ongli ravishda tartibga solinadigan uyushgan iqtisodiy tizim. 

Iqtisod  qamrab  olish  darajasiga  qarab  ham  turlicha  bo’lishi  mumkin. 

Masalan:  xalq  xo’jaligi  yoki  mamlakat  iqtisodi,  tarmoq  iqtisodi,  funksional 

iqtisod, mintaqa iqtisodi, korxona yoki firma iqtisodi va boshqalar

1

. 

Ba’zan  ular  yaxlitlashtirilib  makroiqtisod  va  mikroiqtisod  deb  ataladi. 

Sanab o’tilgan tarmoq va funksional iqtisodni o’rga-nuvchi fanlar alohida bo’lib, 

ulardan har birining o’z predmeti va vazifalari mavjud. 

Iqtisodiy sosiologiya bu fanlar bilan chambarchas bog’langan holda amal 

qiladi, ulardan o’z ifodasini topgan ayrim aniq jihat-larni oladi va o’rganadi. Shu 

bilan birga, Iqtisodiy sosiologiya fani aniq iqtisodiy fanlarning nazariy asosi va 

ularning  funda-mental  asosi  bo’lib  xizmat  qiladi,  ularga  nazariy  va  uslubiy 

yo’nalish beradi. 

Iqtisodiy  sosiologiya  fani  ijtimoiy  fan  bo’lganligi  uchun,  falsafa,  huquq, 

siyosatshunoslik, tarix kabi ijtimoiy fanlar bilan chambarchas bog’liqdir, chunki 

ulardan  uslubiy  va  boshqa  ilmiy  ozuqa  oladi,  hamda  o’z  navbatida,  ular  uchun 

ham  manba  bo’lib  xizmat  qila-di.  Lekin  ularning  birontasi  ham  Iqtisodiy 

sosiologiya fanining o’rnini bosa olmaydi, chunki uning o’z vazifasi va predmeti 

bordir. 

Iqtisodiy  sosiologiya  fani  siyosiy  iqtisod  nomi  bilan  yuri-tilganda  uning 

predmeti  ishlab  chiqarish  jarayonida  kishilar  o’rta-sida  sodir  bo’ladigan 

munosabatlarni, ya’ni ishlab chiqarish muno-sabatlarini o’rganishdan iborat fan 

deb qaralar edi. 

Iqtisod (Ekonomiks)ning predmeti kishilarning moddiy talablarini to’laroq 

qondirish 

maqsadida 

cheklangan 

resurslardan 

samarali 

foydalanish 

muammolarini  tahlil  qilish,  kishilarning  hulq-atvorini  o’rganishdan  iborat. 

                                                           

1

 Дикарева А.А., Мирская М.И. «Социология труда». ўқув қўлланма. Т. 2001 й. 

 

---

Bundan  ko’rinib  turibdiki,  siyosiy  iqtisodda  ishlab  chiqarish  jarayonida 

qatnashayotgan  kishilar  o’rtasida  bo’ladigan  munosabatni  o’rganishga  alohida 

e’tibor bergan bo’lsa, ekonomiksda kishilarning resursda, ashyo va buyumlarga 

muno-sabatini  o’rganishga,  resurslardan  unumli  foydalanishga  alohida  e’tibor 

berilgan. 

Iqtisodiy  sosiologiya  fani  masalaning  u  tomonini  ham,  bu  tomonini  ham 

chetda qoldira olmaydi. Chunki har qanday mehnat, har qanday ishlab chiqarish, 

eng  avvalo,  tabiat  ashyolari,  moddiy  vosita-lar  orqali  amalga  oshiriladi  va 

ulardan  foydalaniladi.  Shuning  uchun  bu  fanda  mavjud  resurslarga,  ishlab 

chiqarilgan  tovar  va  xiz-matlarga,  ulardan  unumli  foydalanishga  bo’lgan 

munosabat,  ular-ning  o’zaro  bog’liqligi  va  bir-biriga  ta’siri  o’rganilishi  lozim. 

Ikkinchi  tarafdan,  hyech  qanday  mehnat  yoki  ishlab  chiqarish  alohida  olingan 

kishi  yoki  guruh  tomonidan,  boshqalar  bilan  aloqalarsiz  amalga  oshirilmaydi. 

Ular ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida, albatta, o’zaro bir-birlari 

bilan  ham,  boshqalar  bilan  ham  alohida  munosabatda  bo’ladilar,  va  shu 

munosabatga  qarab  harakat  qiladilar,  o’z  xulq-atvori,  xatti-harakatini 

belgilaydilar.  Demak,  Iqtisodiy  sosiologiya  fani  shu  munosabatlarning  har  ikki 

tomonini  qamrab  olgan  bo’lishi,  ularni  o’rganishi  lozim.  Bundan  tashqari, 

mazkur  munosabatlar,  xatti-harakatlar  ishlab  chiqarish  jarayonining  hamma 

fazalarida  ishlab  chiqarish,  pul  orqali  ayirboshlash  (sotib  olish,  sotish), 

taqsimlash va foydalanish, ya’ni iste’mol qilish jarayonlarida ham sodir bo’ladi. 

Mana  shularni  hisobga  olib,  iqtisodiy  sosiologiya  fanining  predmeti 

iqtisodiy  resurslarni  va  mahsulotlarni  hamda  xizmat-larni  yaratish,  taqsimlash, 

ayirboshlash,  unumli  foydalanish  bo’yicha  kishilar  o’rtasidagi  munosabatlar 

tizimini,  ijtimoiy  xo’jalikni  samarali  yuritish  va  boshqarish  qonun-qoidalarini 

o’rganishdan ibo-ratdir, deb aytish mumkin. 

Iqtisodiy  sosiologiya  fani  iqtisodni  sof  holda  emas,  balki  sosial-siyosiy, 

ruhiy-axloqiy,  milliy-demografik  omillar  ta’si-rini  inobatga  olgan  holda 

o’rganadi. 

---

Iqtisodiy  sosiologiya  fanining  maqsadi  va  vazifalarini  ikki  tomonlama, 

ya’ni amaliy va nazariy tomonlari haqida so’z yuritish mumkin

1

. 

Amaliy 

iqtisodiyotning 

asosiy 

maqsadi 

iqtisodiy 

rivojla-nishni 

ta’minlashdan  iborat.  Shu  maqsaddan  kelib  chiqib,  uning  vazifalari 

quyidagilardan  iborat  ekanligini  ta’kidlash  mumkin:  cheklangan  turli  xil 

resurslardan samarali foydalanib, uning har bir birligi evaziga ko’proq tovarlar 

ishlab  chiqarish  va  xizmatlar  ko’rsatishni  ta’minlash,  har  bir  faoliyat  turi 

bo’yicha  xarajatlar  miqdori  bilan  erishilgan  natija,  ya’ni  tovar  va  xizmatlar 

miqdorini  taqqoslash,  resurslarlardan  samaraliroq  foydalanish  yo’llarini  topish 

va  boshqalar.  Bundan  tashqari,  Iqtisodiy  sosiologiya  ishchi  kuchini  ish  bilan 

ta’minlash,  pul  qadrsizlanishining  oldini  olish,  aholini  ijtimoiy  himoya  qilish 

yo’llarini  aniqlab  berish  kabi  muammolarni  hal  etib  berishi  lozim.  Mazkur  fan 

masalalarni mak-roiqtisod darajasida tahlil qilib, uning sohalari, ko’rsatkichlari, 

omillari  o’rtasida  bog’lanishlarni,  iqtisodiy  o’sish  yo’llarini  aniqlab  beradi  va 

davlatning tashqi va ichki siyosatida ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, 

yuqoridagi  tahlillarga  asoslanib  iqtisodiy  sosiologiya  fanining  predmetini 

quyidagi  umumlashgan  ilmiy  tushunchaga  asoslanib-cheklangan  iqtisodiy 

resurslardan  samarali  va  oqilona  foydalanish  natijasida  yuksalib  borayotgan 

inson  ehtiyojlarini  maksimal  darajada  qondirish  maqsadida  tobora  ko’proq 

moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash va 

ayirboshlashni  optimallashtirish  jarayonida  yuzaga  keladigan  aloqa  va 

bog’lanishlarni,  ijtimoiy  xo’jalikni  samarali  yuritish,  boshqarish  soxasidagi 

qonun-qoidalarni  o’rganish.  Shuningdek,  Iqtisodiy  sosiologiya  fani  iqtisodiy 

munosabatlarning  doimo  shaklan  va  mazmunan  o’zgarib turishi,  ularni  asoslab 

beruvchi  iqtisodiy  tushunchalar,  qonun-qoidalarning  ham  o’zgarib  turishi 

ularning doimiy harakati, rivojlanishi kabi masalalarni o’rganadi. Turli iqtisodiy 

voqyea-hodisalar  va  jarayonlarning  mazmuni,  mohiyati  va  ularning  o’zaro 

                                                           

1

 

1

 Дикарева А.А., Мирская М.И. «Социология труда». ўқув қўлланма. Т. 2001 й. 

 

---

aloqadorligi  hamda  bir-biriga  ta’sirini  ham  o’rganish  iqtisodiy  sosiologiya 

fanining vazifasidir

1

.  

  

Har  qanday  fanlar  qatori  Iqtisodiy  sosiologiya  fanining  ham  asosiy 

vazifasi  iqtisodiy  munosabatlar  haqida  ma’lumotlar  yig’ish,  sistemalashtirish, 

izohlab berish va ular asosida tegishli xulosalar chiqarishdan iboratdir. Kuzatish 

va ta’riflash, aniqlash, va tasnif qilish - bular faqat tayyorgarlik ishi hisoblanadi. 

Lekin biz erishmoqchi bo’lib, intilayotgan narsa iqtisodiy voqyea-hodisalarning 

bog’liqliini bilishdan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, Iqtisodiy sosiologiya 

fanining  asosiy  vazifasi  iqtisodiy  qonun-larni  bilish  va  ularning  mazmunini 

ochib berish hisoblanadi. Har qanday jamiyatda iqtisodiy jarayonlar, ularga xos 

bo’lgan ichki qonunlar, iqtisodiy faoliyat qonunlari bilan boshqariladi. Iqtisodiy 

hayot  qonunlarining  mavjudligi  taraqqiyot  jarayonida  kutil-magan,  tasodifiy 

hodisa  va  voqyealarning  pastu  balandliklari  mavjudligini  inkor  etmaydi.  Lekin 

iqtisodiy  qonunlar  alohida  olingan  bir  hodisada  namoyon  bo’lmaydi,  balki 

hodisalar  va  jarayonlarning  yig’indisida  ko’rinadigan  hukmron  tendensiyalar 

tarzida namoyon bo’ladi.