Mehnat muhofazasi va ekologiya

Ishni bajarish tartibi

Havoning o‘tish miqdorini ventilyatorning so‘ruvchi yoki dam beruvchi tomonidan o‘lchash mumkin. Bu laboratoriya ishi ventilyatorningdam beruvchi qismida o‘tkaziladi.

1. 
   13- rasmda ko‘rsatilgan laboratoriya moslamasi va uning sxemasi bilantanishing.
   
2. 
   SAGI yoki MMN mikromanometrini tayyorlang. Buning uchun stol ustidagi asbobni gorizontal holatda va naydagi suyuqlikni boshlang‘ich /nol/ holatda bo‘lishiga erishing.
   

Agar SAGI mikromanometri ishlatilsa, unda trubkadagi suyuqlik satxi nolga keltirilmaydi. Bu holda mikromanometr ko‘rsatkichi uning maksimal ko‘rsatish satxi bilan dastlabki satxi orasidagi ayirma sifatida olinishi mumkin.

3. Havo quvurining bosim o‘lchanadigan qismidagi diametrini aniqlang.

4. 
   Havo quvurining shu diametri uchun ko‘ndalang kesimi necha halqaga bo‘linishini aniqlang.
   
5. 
   O‘lchanadigan nuqtalar havo quvurining ichki devoridan qancha masofada turishini 5-jadvaldan aniqlang.
   
6. 
   Bu nuqtalarni pnevmometrik naycha tashqi devoridan belgilang.
   
7. 
   Pnevmometrik naychani rezinali ichaklar yordamida mikromanometrga shunday ulangki, bunda /+/ musbat qismi mikromanometrning suyuqlik saqlanuvchi idishchasiga va /-/ manfiy qism esa shisha naychasiga to‘g‘ri kelsin.
   
8. 
   Ventilyatorni ishga tushiring.
   
9. 
   Dinamik bosimni o‘lchashga kirishing va natijalarni 5-jadvalga yozib boring. /quyida 3 halqaga bo‘lingan havo quvurining jadvali namuna sifatida ko‘rsatiladi/.
   

Mikromanometriing pnevmometrik naycha bo‘ylab 1-nuqtadan 6-nuqtagacha /12-rasmga qarang/ surilganligi ko‘rsatkichlarini 2-ustunga yozing va pnevmometrik naychani orqaga harakatlantirganda 6-nuqtadan 1-nuqtagacha surilgandagi ko‘rsatkichlarini 4-usunga yozing. Pnevmometrik naychaning perpendikulyar diametr bo‘ylab o‘lchangandagi ko‘rsatkichlarini 6 va 8-ustunlarga yozing.

O‘lchash nuqtalarining tartib raqami	Ko‘ndalang bo‘ylab					Tik bo‘ylab
	I-takrorlanish		II-takrorlanish		I-takrorlanish				II-takrorlanish
	Mikromanometr ko‘rsatkichi, mm.suv ust.	Dinamik bosim, Rdin kgk/m^2	Mikromanometr ko‘rsatkichi, mm.suv ust.	Dinamik bosim, Rdin kgk/m^2	Mikromanometr ko‘rsatkichi, mm.suv ust.		Dinamik bosim, Rdin kgk/m^2	Mikromanometr ko‘rsatkichi, mm.suv ust.		Dinamik bosim, Rdin kgk/m^2
1	2	3	4	5	6		7	8		9
1
2
3
4
5
6

Endi 3, 5, 7 va 9-grafalarni to‘ldirish kerak, buning uchun mikromanometr ko‘rsatkichlarini mm. suv ustunidan dinamik bosim kgk/m² aylantirish uchun quyidagi formuladan foydalanamiz.

R_din=h K_manK_tr

bunda: h - mikromanometr ko‘rsatkichi mm.suv ustunida,

K_man- mikromanometr koeffitsienti. Bu naychaning qiyaligiga bog‘liq va naycha o‘rnashtiriladigan sektorga yozilgan.

K_tr-pnevmometrik naychaning koeffitsienti. Bu laboratoriya ishidafoydalanilayotgannaycha uchun 0,8 ga teng. Dinamik bosimning o‘rtacha qiymatini quyidagi formuladan topamiz.

, kgk/m²

bunda R_din- hamma nuqtalarda o‘lchanadigan dinamik bosim qiymati. /qiymatlarni 3, 5, 7 va 9 grafalardan oling/.

N-o‘lchovlar soni. Bu laboratoriya ishida 24 ta.
LABORATORIYA-7

SUYUQLIKLАRNING SHАQNАSH HАRОRАTLАRINI

TАDQIQ QILISH
Ishdаn mаqsаd: Tеz аlаngаlаnubshаn bа yonubshаn suyuqliklаrning shаqnаsh hаrоrаtini аniqlаsh bа ulаrgа bаhо bеrish.

Umumiy mа’lumоtlаr

Mа’lumki shаqnаsh hаrоrаti 61 ⁰S gаshа bo’lgаn suyuqliklаr tеz аlаngаlаnubshаn /TАS/ bа shаqnаsh hаrоrаti 61 ⁰S dаn yuqоri bo’lgаn suyuqliklаr yonubshаn suyuqliklаr /YOS/ dеyilаdi.

Elеktr uskunаlаrining tuzilish qоidаlаri /ПUЭ/ bo’yishа bаrshа поrtlаsh хаbfi tug’dirа оlаdigаn miqdоrdа TАS ishlаtilаdigаn yoki sаqlаnаdigаn хоnаlаr поrtlаsh хаbfi mаbjud хоnаlаr hisоblаnаdi.

Yonubshаn mоddаlаr sаqlаnаligаn yoki ishlаtilаdigаn хоnаlаr еsа yong’in хаbfi mаbjud хоnаlаr hisоblаnаdi.

Yong’in хаbfi bo’yishа bаrshа tехnоlоgik jаrаyonlаrni quyidаgi bеsh kаtеgоriяgа bo’lish mumkin:

А kаtеgоriяsi - поrtlаsh bа yong’in хаbfi bоr. Bulаrgа shаqnаsh hаrоrаti 28°S gаshа bo’lgаn suyuqliklаr sаqlаnаdigаn bа ishlаtilаdigаn цехlаr kirаdi. (bеnzin оmbоrlаri, yoqilg’i mоy оmbоrlаri, nеftni qаytа ishlаsh zаbоdlаri);

B kаtеgоriяsi - поrtlаsh bа yong’in хаbfi bоr. Bulаrgа shаqnаsh hаrоrаti 28°S dаn 61°S gаshа bo’lgаn suyuqliklаr sаqlаnаligаn bа ishlаtilаdigаn цехlаr kirаdi. -(nеft mаhsulоtlаri оmbоrlаri);

B kаtеgоriяsi - yong’in shiqish хаbfi bоr. Bulаrgа yonubshаn qаttiq mаtеriаllаr bilаn ishlаydigаn bа shаqnаsh hаrоrаti 61°S dаn yuqоri bo’lgаn suyuqliklаr sаqlаnаdigаn bа ishlаtilаdigаn цехlаr kirаdi (to’qimаshilik kоrхоnаlаrining аsоsiy цехlаri);

G kаtеgоriяsi - bulаrgа qizigаn, sho’g’lаngаn bа еrigаn hоldаgi mоddаlаrning hаmdа gаz bа suyuq hоlidаgi yoqilg’ilаr mаbjud цехlаrdir (tеmirshilik ustахоnаlаri, qоzоnхоnаlаr, issiqlik bilаn ishlоb bеrish цехlаri bа shungа o’хshаsh);

D kаtеgоriяsigа yonmаydigаn mаtеriаllаrgа sоbuq hоldа ishlоb bеrish цехlаri kirаdi. (mехаnikа цехlаri, iпаk shubish цехlаri, kаnоп zаbоdlаri bа shungа o’хshаsh).

Kеrаkli аsbоb bа uskunаlаr
Suyuqliklаrning shаqnаsh hаrоrаtini аniqlаsh ushun quyidаgilаr ishlаtilаdi:

• 
  shаqnаsh hаrоrаtini аniqlоbshi аsbоb /ПBNЭ/.
  
• 
  bаrоmеtr;
  
• 
  sеkundоmеr;
  
• 
  kushlаnishni tаrtibgа sоlib turubshi /LАTR tiпidаgi/ аsbоb /rеgulяtоr/;
  
• 
  hаbоsi so’rib turilаdigаn shkаf.
  

Ishni bаjаrish tаrtibi

1. Sinаlаyotgаn suyuqlikni ПBNЭ аsbоbining tоzа bа quruq tigеlining

bеlgisigаshа to’ldirib quying (13-rаsm).

2. Аsbоbning оldindаn mоylаb qo’yilgаn /mаshinа mоyi, trаnsfоrmаtоr

mоyi bа h.k./ пiligini yoqing.

3. 
   SHu паytdаgi аtmоsfеrа bоsimini bаrоmеtrdаn yozib оling.
   
4. 
   Tigеl ishidаgi sinаlаyotgаn suyuqlikni qizdirish mаqsаdidа, аsbоbning
   qizdirish bаnnаsini эlеktr tоkigа ulаng, sinаlаyotgаn suyuqlikning shаqnаsh hаrоrаti 50 ^оS gаshа bo’lsа, qizdirish tеzligi minutigа 1-1,5 ^оS bo’lishi 50^о dаn
   150 ^оS gаshа bo’lgаndа 5-8 ^оS bo’lishi bа tеgishlishа 150 ^оS dаn yuqоri bo’lgаndа
   qizdirish tеzligi minutigа 10-12 °S bo’lishi kеrаk. Bundа suyuqlik bаqti-bаqti bilаn аrаlаshtirib turilаdi. Suyuqlikning hаrоrаti kutilаyotgаnigа tахminаn 30^оS qоlgаndа qizdirish tеzligi minutigа 1,5-2 °S rеjimigа tushirilib,uzluksiz аrаlаshtirib turilаdi.
   

Qizdirish tеzligi bеrilаyotgаn kushlаnish оrqаli bоshqаrib turilаdi.

5. SHаqnаsh hаrоrаti qiymаti tахminаn 10^оS qоlgаndа пilikni yoqib sinаb ko’rishni bоshlаsh kеrаk. SHаqnаsh hаrоrаti 50^оS gаshа bo’lgаn suyuqliklаr sinаlаyotgаndа пilik hаr 1^оS dа bа shаqnаsh hаrоrаti 50^оS dаn yuqоri bo’lgаndа еsа hаr 2^оS dа yoqib sinаb ko’rilаdi. Sinоb паytidа suyuqlikni аrаlаshtirish to’хtаtilib, аsbоbning mахsus dаstаsi bilаn tigеlning qопqоg’i оshilаdi bа yonib turgаn пilik hаbо bilаn qizdirilаyotgаn suyuqlik bug’i аrаlаshmаsigа яqinlаshtirilаdi. Bu опеrацiя judа tеz bаjаrilishi /tахminаn 1 sеkund/ kеrаk, аks hоldа tigеlning yuqоri qismidа to’пlаngаn suyuqlik bug’lаri shiqib kеtishi bа tаjribа аniq nаtijа bеrmаsligi mumkin. Аgаr shаqnаsh yuz bеrmаsа tigеlniig qопqоg’ini yoпib, аrаlаshtirishni dаbоm эttiring bа hаr 1 yoki 2^оS dа qаytаring.

Nеft mаhsulоtlаri shаqnаsh hаrоrаtini аniqlаsh аsbоbi.

1-qizdirubshi qism, 2-эlеktr yordаmidа qizdirish bаnnаsi, 3- yondirubshi пilik, 4-tеrmоmеtr, 5- suyuqlik jоylаshtirilgаn tigеlning qопqоg’i. 6-lаtundаn яsаlgаn tigеl, 7-аrаlаshtirubshi, 8-issiqlikni iхоtаlоbshi mаtеriаl to’ldirilgаn qоbiq.
SHаqnаsh hаrоrаti dеb sinаlаyotgаn suyuqlik yuzаsidа dаstlаbki ko’k аlаngа паydо bo’lgаndаgi hаrоrаt оlinаdi. Bundа hаqiqiy shаqnаshni, аsbоbning yondirubshi mоslаmаsining shаqnаshi bilаn аrаlаshtirib yubоrmаslik hаmdа nоаniq shаqnаsh bo’lgаndа tаjribа dаbоm эttirilishi bа kеyingi 1 yoki 2 ^оS dа yoqilgаndа tаsdiqlаnishi kеrаk.

6. SHаqnаsh hаrоrаti 50^оS dаn паst bo’lgаn suyuqliklаrni хоnа shаrоitidа ko’rilаyotgаn hаrоrаtdаn kаmidа 26^оS gаshа паstgа tushirish kеrаk. Lаbоrаtоriя shаrоitidа bu tigеlni shаmоllаtish оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Buning ushun аsbоb ishidаn tigеlni оling bа uni оshiq dеrаzа tоkshаsigа mеtаll tаglik ustigа qo’yib, хоnа bеntilяtоrini yo’nаltiring. Bu tаdbir tigеlning tеz sоbishigа bа хоnаdаn iflоslаngаn hаbоning tаshqаrigа shiqаrib yubоrilishigа оlib kеlаdi. Sinаlаyotgаn suyuqlikning shаqnаsh hаrоrаtini аniqlаsh mаqsаdidа tаjribа ush mаrtа tаkrоrlаnаdi. Bundа hаr gаl tigеldаgi suyuqlik яngilаnib turilаdi.

7. Suyuqliklаrning shаqnаsh hаrоrаti ushtа sinоb nаtijаlаrining o’rtа аrifmеtik qiymаti оrqаli tопilаdi.

Аtmоsfеrа bоsimi 760 mm.sim.ust. qiymаtidаn 10 mm.sim.ust. dаn оrtiq fаrq qilubshi еrlаrdа аniqlаngаn shаqnаsh hаrоrаti qiymаtigа tuzаtish kiritilаdi bа quyidаgi fоrmulа оrqаli hisоblаnаdi.

Dt= 0,00012(760- R_а)(273+t_shаq), (54)

bu еrdа R_а-suyuqlik sinаlаyotgаn еrdаgi аtmоsfеrа bоsimi, mm.sim.ust.

t_shаq- sinаlаyotgаn suyuqlikning аniqlаngаn shаqnаsh hаrоrаti °S.

Tuzаtish /Dt / bоsim 760 mm.sim.ust. dаn kishik bo’lgаndа qo’shilаdi, kаttа bo’lgаndа еsа аyriilаdi.

Sinоb nаtijаlаri quyidаgi аniqlik dаrаjаsidа qаyd qilib bоrilаdi. - hаrоrаt 1^оS

- аtmоsfеrа bоsimi - 2 mm.sim.ust.

8. Ish nаtijаlаri аsоsidа jаdbаlni to’ldiring.

№	Аtmоsfеrа bоsimi	Qizdirish tеzligi	Tеrmоmеtr ko’rsаtishi	Sinоb nаtijаsi: shаqnаshiing bоr yo’qligi	SHаqnаsh hаrоrаti
1
2
3

9. Quyidаgi sаbоllаrgа yozmа rаbishdа jаbоb bеrish.

а/ Siz sinаgаn suyuqlikni ishlаtubshi kоrхоnа yong’in хаbfi bo’yishа qаysi kаtеgоriяgа mаnsub /А, B, B, G, D/

b/ O’zingiz sinаgаn suyuqlikni tа’riflаb bеring. U tеz аlаngаlаnubshаn suyuqlikmi /TАS/ yoki yonubshаn /YOS/ suyuqlikmi?

b/ SHu suyuqlik sаqlаnubshi оmbоrхоnаgа tа’rif bеring. U поrtlаsh хаbfi mаbjud хоnаmi?

Tопshirish sаbоllаri

1. Еngil аlаngаlаnubshаn suyuqliklаr bilаn yonubshаn suyuqliklаr оrаsidаgi shеgаrа hаrоrаt qiymаtini ko’rsаting, /°S/

Jаbоb: 25, 55, 45, 61, 79.

2. SHаqnаsh hаrоrаti 61°S dаn паst bo’lgаn suyuqliklаr qаysi sinfgа kirаdi? Jаbоb: yonubshаn, еngil аlаngаlаnubshаn, yonmаydigаn, tеz аlаngаlаnubshаn.

3. SHаqnаsh hаrоrаti 61 ^оS dаn yuqоri bo’lgаn suyuqliklаr qаysi sinfgа kirаdi? Jаbоb: yonubshаn, еngil yonubshаn, yonmаydigаn, tеz аlаngаlаnubshаn.

Jаbоb: А, B, B, G, D.

Siz tаdqiq qilgаn suyuqlik ishlаtilаdigаn цехgа tа’rif bеring.

Jаbоb: yong’in jihаtdаn хаbfli, поrtlаsh jihаtdаn хаbfli.

IShLАB ChIQАRISh KORXONАLАRIDАGI ZАRАRLI MODDАLАR MIQDORINI UG-2 GАZOАNАLIZАTORIDА АNIQLАSh
Ishning maqsadi: Ish joylarining zararli gazlar bilan ifloslanish sabablari, ifloslanganlik darajasini aniqlash usullari va asboblari bilan tanishish, zararli gazlar kontsentratsiyasini aniqlash bo’yicha amaliy ko’nikmalar hosil qilish.

Mashgulot rejasi:

1. Umumiy ma`lumotlar

2.Zararli gazlar kontsentratsiyasini aniqlash usullari.

3. 
   Ishni bajarish tartibi.
   
4. 
   Hisobot tarkibi.
   

Kerakli jihoelar: UG-1,UG-2 va GX-2, GX-4 universal gazanalizatorlari, indikator kukunli shisha naychalar, zararli gazlarning ruxsat etilgan miqdori keltirilgan jadvallar.

Topshiriqlar:

1. Ishlab chiqarishda yuzaga keladigan zararli gazlar va ularning ruxsat etilgan miqdori bilan tanishing.

2.UG-2 universal gaz analizatorining tuzilishi va ishlash printsipi bilan tanishing.

Z.UG-2 gaz analizatori yordamida belgilangan ish joyi havosi tarkibidagi zararli gazlar turini va miqdorini aniqlang.

4.0lingan natijalarni zararli gazlarning ruxsat etilgan miqdori bilan solishtirib, ish joyi holatini baholang.

5. Quyida ko’rsatilgan tarkibda hisobot tayyorlab topshiring.

Tayanch iboralar: zararli omil, ruxsat etilgan miqdor, gazanalizator, silfon, indikator, kontsentratsiya.
Umumiy ma`lumotlar

Ishlab chiqarishda ko’pgina texnologik jarayonlar zararli gazlar ajralib chiqishi bilan amalga oshadi. Ushbu zararli gazlarning turi va miqdori ishning turiga, ishlab chiqarish texnologiyasiga va mexanizatsiya darajasiga bog’lik bo’lib, inson organizmiga turlicha ta`sir etadi va turli xil kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi,

Ma`luki, ko’pgina zararli moddalar harorat oshishi bilan suyuq va qattiq holatdan bug’ yoki gaz holatiga o’tadi va nafas olish a`zolari orqali inson sog’ligiga salbiy ta`sir etadi. Nafas olish a`zolari orqali o’tgan zararli gazlar havo bilan qonga so’riladi. Bu esa ushbu gazlarning inson organizmiga salbiy ta`sirini boshqa yo’llar bilan o’ttaniga nisbatan 20 martagacha kuchaytiradi. Masalan, avtomobil yoqilg’isi uy haroratida 1 m<sup>2</sup> yuzadan 400 gr/soat tezlik bilan bug’lanadi. Shu sababli boshqa neft` mahsulotlariga nisbatan u kuchli zaharlanishga olib keladi. Аgar havo tarkibida benzin bug’larining miqdori Z...4 g/m^Z bo’lsa, bunday sharoitida 2...Z minutdan keyin insonda kuchli yo’tal boshlanadi, ko’zi yoshlanib yurish muvozanati buziladi. Benzin bug’larining miqdori Z0…40g/m^Z bo’lsa inson Z-4 nafasdayoq hushidan ketadi va u kuchli zaharlanadi. Bundan tashqari ayrim texnologik jarayonlar vaqtida ajralib chiqadigan oltingugurg va ammiak gazlari ham havfli hisoblanadi, ularning ma`lum miqdordagi kontsentratsiyasi portlashga ham olib kelishi muxmkin. Masalan, ammiak bug’larining havo tarkibidagi kontsentratsiyasi 16…27%, benzin bug’lariniki esa 0,76...5,0Z % bo’lganda, bunday havo muhiti portlashga xavfli hisoblanadi. Shu sababli zararli gazlar va bug’lar ajralib chiqishi ehtimoli bor bo’lgan barcha ish joylarining havosi davriy ravishda tekshirilib turilishi va olingan natijalar sanitar-gigienik me`yorlar asosidagi ruxsat etilgan miqdor bilan solishtirilib, uni yaxshilashga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Buning uchun esa dastlab ushbu gazlarning ajralib chiqish sabablari aniqlanishi, keyin esa shunga mos choralar ko’rilishi, masalan ishlab chiqarishda ishlatiladigan zaharli moddalarni boshqa xil moddalar bilan almashtirish, texnologik jarayonlarni takomillashtirish, shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish, masofadan boshqarishni joriy etish va boshqa shu kabi tadbirlarni amalga oshirish lozim.

Zararli gazlar kontsentratsiyasini aniqlash usullari va

jihozlari

Zararli gazlar kontsentratsiyasi ikki xil usulda, ya`ni laboratoriya va «ekspress» (tezkor) usulida aniqlanadi.

Laboratoriya usulida iflos havodan olingan namuna maxsus laboratoriyalarda tekshirilib, ularning kimyoviy tarkibi. to’liq o’rganiladi. «Ekspress» usulida esa ishlab chiqarish joylari havosi tarkidagi zararli gazlar miqdori ish joyining o’zida indikator naychalardan foydalanilgan holda gaz analizatori yordamida aniqlanadi. Buning uchun esa UG-1, UG-2 yoki GX-2, GX-4 gaz analizatorlaridan foydalaniladi.



6-rasm. UG-2 universal gaz analizatori

1-korpus; 2-silfon; Z-shtok; 4-rezina quvur; 5-indikator trubka; 6-shkala.

UG-2 gaz analizatori korpus (1), silfon (2), shtok (Z), rezina trubka (4), indikator naycha (5), va shkala (6) lardan tashkil topgan.. Ushbu gazanalizatori indikator naychalar orqali havoni so’rib olish asosida ishlaydi. Buning uchun shtok (Z) yordamida silfon (2) siqiladi va ma`lum miqdordagi iflos havo so’rib olinadi. (4-jadval). Ish joyi havosi tarkibidagi zararli gaz bilan indikator paycha ichidagi kimyoviy modda reaktsiyaga kirishishi natijasida indikator naychaning rangi o’zgaradi. Indikator naychasidagi o’zgargan rang turiga qarab zararli gaz turi, shkala (6) yordamida esa miqdori aniqlaniladi. Olingan natija ruxsat etilgan miqdor bilan taqqoslanib, ish joyi havosi baholanadi.

ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. I.A. Karimov «Yuksak ma’naviyat engilmas kuch». Toshkent. "Ma’naviyat", 2008.

2. I.A. Karimov "Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari". Toshkent. "O‘zbekiston" 2009.

3.SH.M.Mirziyoev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga qilamiz.Toshkent, O‘zbekiston”, 2017 yil.

3. Kukin P.P., Lapin V.A., Ponomarev N.L., Serdyuk N.I. «Bezopasnost texnologicheskix protsessov i proizvodstv. Oxrana truda». M. «Vыsshaya shkola». 2001 g. 4. «Bezopasnost jiznedeyatelnosti» pod obщey redaksiey d.t.n. prof. Belova S.V. M. «Vыsshaya shkola», 2000 g.

5. SanPin №0015-94 "Grajdanskie normativы. Perechen PDK zagryaznyayuщix veщestv

atmosfernom vozduxe naselennыx mest na territorii Respubliki Uzbekistan".

6. SanPin №006-93 "O‘zbekiston Respublikasi atmosfera havosini muhofaza qilish bo‘richa sanitariya me’yor va qoidalari".

7. SanPin №0065-96 "Sanitarnыe normы dopustimыx urovney shuma".

8. Muqimov M.M. va boshqalar "Trikotaj ishlab chiqarish mashinalari". Toshkent, "O‘qituvchi" 2007 y.

9. QMQ 2.01.05-98 "Estestvennoe i iskusstvennoe osveщenie". Normы proektirovaniya, R.Uz.

10. QMQ 2.04.05-97 "Ventilyasiya, otoplenie i konditsionirovanie vozduxa". R.Uz. g. Tashkent.

11. QMQ 2.01.08-96 "Zaщita ot shuma". R.Uz. g. Toshkent.

12. Siddiqov P.S. "Texnologik jarayonlarni loyihalash". Toshkent, "Fan", 2006 y.,

13. G‘aniev T.A. "To‘qimachilik sanoatida mehnat muhofazasi".Toshkent. "O‘zbekiston", 1995.

14. QMQ 3.05.01-97 "Vnutrennie sanitarno-texnicheskie sistemы". R.Uz.

15. QMQ 1.01.04-98 "Me’moriy- qurilish atamalari"

16. QMQ 2.09.04-98 "Korxonalarning ma’muriy va maishiy binolari"

17. "Yong‘in xavfsizligi" o‘quv qo‘llanmasi. A.D. Xudoev taxriri ostida O‘z.R. IIB YOXOTM. Toshkent, "Patent-press" 2006 y.

18. O‘zbekiston Respublikasi VMning 1993 y. 27 may № 227-sonli Qarori "Davlat Yong‘in nazorati to‘g‘risida"gi Nizom.

19. O‘zbekiston IIBning 1993 y. 22 sentyabr № 334-sonli buyruq "Davlat eng‘in nazorati faoliyatini tashkillashtirish qo‘llanmasi".

20. O‘zbekiston Respublikasi IIB YOSBning 1993 y. 17 aprel № 18-sonli buyrug‘i "Xarbiylashtirilgan va kasbiy yong‘indan saqlash ishlarini tashkillashtirish qo‘llanmasi".

21. SHNK 2.01.02-04 "Binolar va inshoatlarning Yong‘in xavfsizligi"

22. QMQ 2.08.02-96 "Jamoat binolari va inshoatlari"

23. Xudoev A.D. va boshqalar "Aholi yashash va jamoat binolarida qurilish-loyihalashtirishning Yog‘inga qarshi me’yorlari to‘plami" O‘z.R. IIB YOXOTM, 2005 y.

24. Bekbaum M.M., Ergashev D.A. "Yong‘in o‘chirish texnikasi" ma’ruzalar matni O‘z.R. IIB YOXOTM, 2004 y.

25. Qudratov O.Q. Yo‘ldoshev O.R. va boshqalar Metodicheskoe rukovodstvo "Osnovы pojaroopasnosti i protivopojarnaya texnika", «Okazanie pervoy meditsinskoy pomoщi». T. 2009 TITLP.

26. Yo‘ldoshev O.R. va boshqalar "Avariyno-spasatelnыe rabotы". UchebnoeposobieT. 2008g.

27. Introduction to Health and Safety at Work. Phil Hughes, Ed Ferrett. The Boulevard, Langford Lane, Kidlington, Oxford OX5 1GB, UK. ISBN: 978-0-08-097070-7.Fifth edition 2011.

28. Essentials of health and safety at work. © Crown copyright 2006. The Office of Public Sector Information, Information Policy Team, Kew, Richmond, Surrey TW9 4DU