Mehnat muhofazasi va ekologiya

Har xil changlarni dispersiyasi bo‘yicha solishtirish
-jadval

№	Zarrachalar turlari	Zarrachalar razmeri, mkm.
1.	Atmosfera changi	1-30
2.	Tuproq changi	1-100
3.	Canoat changi	1-4000
4.	SHaxta changi	1-60
5.	Coch tolasi	50-150
6.	Tamaki tutuni	0,01-0,1
7.	Tabiatdagi tuman	1-14
8.	Yog‘ tutuni	0,03-1,0
9.	Yomg‘ir	500-5000

CHanglarni miqdorini o‘lchash usullari va YQBK ni aniqlash
haqida ma’lumotlar
Ishlab chiqarish sexlari havosidagi zararli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyasi ( YQBK) GOCT 12.1.005-88 da belgilangan. YQBK chang tarkibidagi zararli moddalarning miqdoriga bog‘liq. Masalan, GOST-12.1.005-88 da ko‘rsatilganidek o‘simlik va hayvonot tolalaridan ajralib chiqadigan changlar uchun YQBK, chang tarkibidagi kremnezem ( SiO₂) ga bog‘liq. Masalan:
Agar SiO₂ ning miqdori chang tarkibida 10 % dan ko‘p bo‘lsa YQBK-2 mg/m3
Agar SiO₂ ning miqdori chang takibida 2 dan 10 % gacha bo‘lsa YQBK- 4 mg/m3;
Agar SiO₂ ning miqdori chng tarkibida 2% dan kam bo‘lsa YQBK- 6 mg/m3 bo‘ladi.
Agar SiO₂ ning miqdori chang tarkibida umuman bo‘lmasa, u holda YQBK- 10 mg/m³ bo‘ladi.
Zararli moddalarning YQBK turli mamlakatlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Bizda hozir 700 ga yaqin zararli moddalar YQBK ishlab chiqilgan. AQSH da 630 tacha.
Havodagi changlarni o‘lchash usullari: Sexlarning havo muhitini sanitariya jihatdan nazorat qilish usullari quyidagilardir:

• 
  laboratoriya usuli ( kalorimetrik, nefelometrik, titrometrik va h.k).
  
• 
  indikasion usul;
  
• 
  zudlik bilan o‘lchash usuli;
  
• 
  optik usul;
  
• 
  elektrik usul;
  
• 
  Ctandart usul ( og‘irlik usuli).
  

Har bir usul o‘z afzalliklari va kamchiliklariga ega, masalan, laboratoriya usullari uzoq vaqt davom etadi, lekin aniq natijalar beradi. Indikatsion usul tez bajariladi lekin noaniq. Sexlarda gaz miqdorini zudlik bilan o‘lchash kerak bo‘lganda universal gaz o‘lchagich UG-2 dan foydalaniladi.

2. Ishlab chiqarish sexlarini shamollatish. Zararli chiqindilarni so‘rib olish. Havoni changdan tozalash.


Ishlab chiqarish sexlarini shamollatish. Sex havosini tabiiy yo‘l bilan shamollatishdan tashqari, ichkaridagi havo harakatining farqi hisobiga yoki binoni aylanib o‘tayotgan shamolning statik bosimining o‘zgarishi hisobiga shamollatish sodir bo‘ladi. Agar havoni almashtirish binodagi qurilish konstruksiyalarining nozichligi, darcha yoki teshiklar orqali amalga oshsa, bunday shamollatish – tabiiy shamollatish deb ataladi. Agarda shamollatish uchun maxsus tuynuk va deflektorlar o‘rnatilgan bo‘lsa, bunday shamollatish aeratsiya deb ataladi. Tabiiy shamollatish ob-havo sharoitiga bog‘liq. Issiqlik ko‘p miqdorda ajralib chiqqanda, sex havosini sun’iy yoki mexanik usulda shamollatiladi.
Mexanik shamollatish ventilyatorlar bilan amalga oshiriladi. Ventilyatorlar asosan ikki xil bo‘ladi: markazdan qochma va o‘q bo‘ylab yo‘nalgan. Ular o‘z navbatida hosil qiladigan bosimiga qarab: past bosimli – 1000 N/m² gacha, o‘rta bosimli – 3000 N/m² gacha va yuqori bosimli – 12000 N/m² gacha bo‘linadi. To‘qimachilik sanoati sexlarida toza havoni almashtirishda asosan past va o‘rta bosimli ventilyatorlar ishlatiladi. CHangli havoni yoki paxta, jun va boshqa tolali materiallarni havo transporti vositalarida tashishda o‘rta va yuqori bosimli ventilyatorlar ishlatiladi.

Mexanik shamollatish uch turli bo‘ladi:

1. Shamollatishning uzatuvchi sistemasi, ya’ni tashqaridan olingan sof havoni sexga uzatib berish. Bunda tashqi havo qabul qiluvchi shaxta 1 orqali o‘tib filtr 2 da tozalanib, konditsioner 3 da sovutiladi yoki isitiladi va namligi me’yorlashtiriladi, hamda ventilyator 4 orqali havo beruvchi teshiklar 5 dan o‘tib ish joylariga uzatiladi. Bu sistemaning kamchiligi, mashinalardan chiqayotgan zararli moddalar (chang, issiq havo, gaz va h.k.) deraza, eshik va qurilish konstruksiyalaridagi teshiklardan ixtiyoriy holatda tashqariga chiqib ketadi.
2. Shamollatishning so‘ruvchi sistemasida (6b-rasm) esa, havo ish joylaridan ventilyator 4 yordamida havo tozalagich 7 ga o‘tadi va undan shaxta orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi.
Bunda tashqaridan kelayotgan havo hech qanday tayyorgarliksiz (tozalanmasdan va me’yorlashtirilmasdan) kiraveradi. Bundan tashqari bu sistemada sexlarda havoning siyraklashuvi kuzatiladi. Bu esa ish joylarida elvizaklarni keltirib chiqarib ishchilarni kasalga chalinishiga olib keladi.
. Uzatuvchi – so‘ruvchi shamollatish sistemasi (6v-rasm) mukammal sistema bo‘lib, sexga kelayotgan havo filtr 2 da tozalanib, konditsioner 3 da mo‘tadillashtiriladi. So‘rib olingan havo esa, havo tozalagich 7 da, tozalanib atmosferaga chiqarib yuboriladi. Tashqi havo harorati past bo‘lganda issiqlikni tejash maqsadida ko‘pincha tozalangan havo qisman kanal 8 orqali yana uzatuvchi sistemaga, ya’ni konditsioner 3 ga yuboriladi. Kanal 8 retsirkulyasiya (qayta ishlatish) kanali deyiladi. Bu sistemani zaharli changlarda va gazlarda ishlatish ta’qiqlanadi. Retsirkulyasiya sistemasida sexdan so‘rib olingan havoning 30 % gachasi qayta ishlatishga qo‘yiladi.