|
Operator - texnolog.
Texnologik jarayonda bevosita ishtirok etadi, uni zudlik
bilan bajarish rejimida ishlaydi, aksar ijro harakatlari bilan bog‗liq. Vaziyat va
echimlar to‗liq ko‗rsatilgan yo‗riqnoma va reglamentlarga amal qiladi. Bu -
texnologik jarayonlar, avtomatik liniyalar va boshqalarning operatorlaridir. Bunda
aqliy mehnat asosiy o‗rin egallaydi.
Operator - manipulyator
(mashinist). Uning asosiy faoliyati ijro bilan bog‗liq
bo‗lib unda aqliy mehnat hissasi ko‗p emas. Masalan, mashinani xom-ashyo bilan
ta‘minlash, tayyor mahsulotni olish, chiqindilarni yig‗ib olish, yurg‗azish, to‗xtatish
va sh.o‗. ishlar. Umumiy qilib aytganda ularning vazifasi alohida uskuna va
mexanizmlarni boshqarishdir.
Operator - nazoratchi
(masalan, texnologik tizim yoki transport sistemasi
dispetcheri). Uning faoliyatida axborot va mohiyatni harakterlovchi modellar asosiy
o‗rin egallaydi. Bunda operator zudlik bilan bajariladigan va vaqt bo‗yicha bir
muncha surilgan rejimda ishlaydi. Uning faoliyatida texnologik jarayonni yaxshi
bilish va malaka asosiy o‗rin egallaydi. Jismoniy mehnat bu erda kam rol o‗ynaydi.
Organizmning bir me‘yorda ishlashi unda kechadigan kimyoviy, biokimyoviy
jarayonlar va ma‘lum harorat diapazonida bo‗ladi. Uning harorat intervali 36,5 -
37,0°S orasida bo‗ladi.
Insonning atrof-muhit bilan muloqotida tana harorati sezilarli o‗zgaradi. Bu
muhitning haroratiga, namligiga, havo harakati tezligiga, uskuna yuzalaridan ajralib
chiqayotgan issiqlik va h.k.larga bog‗liq. Organizmning atrof-muhit parametrlarini
o‗zgarishiga moslashuvi unda kechadigan termoregulyasiya jarayonlari bilan
ifodalanadi.
Termoregulyasiya
- organizmning o‗z haroratini o‗zi boshqara olish
xususiyatidir. Bu uning ko‗pdan-ko‗p mo‗jizalaridan biri bo‗lib, tana haroratini bir
45
xilda (
36-37°S ) ushlab turishga qaratilgan fiziologik va kimyoviy jarayonlar
majmuasidir. Haroratni boshqarish odam organizmini qizib yoki sovib ketishidan
asraydi. Haroratning doimo bir xilda saqlanishi organizmning issiqlik ishlab
chiqarishi - bu mushaklarning titrashi va to‗qimalarida modda almashinuvi
jarayonlari bilan amalga oshadi, issiqlik uzatish yoki issiqlik qabul qilish bu tananing
infraqizil nurlanishi yoki yutishi, konveksiya hisobiga issiqlik uzatish yoki yutish
yoki tana yuzasi havo harakati bilan isishi yoki sovushi va teri yuzasidan yuqori nafas
yo‗llarining shilliq pardalaridan va o‗pkadan namlikni bug‗lanishi hisobiga issiqlik
uzatilishdir.
SHunday
qilib
termoregulyasiya
organizmda
uzluksiz
ishlab
chiqarilayotgan issiqlik bilan undan atrof - muhitga uzluksiz berilayotgan ortiqcha
issiqlikning muvozanat holati bo‗lib, u organizmda issiqlik balansini saqlab turadi.
Termoregulyasiyaning buzilish hollari organizmda kuchli salbiy o‗zgarishlarga
sabab bo‗ladi. Ular ikki xil bo‗lib, o‗tkir va surunkali turlarga bo‗linadi.
Termoregulyasiya buzilishining o‗tkir formasi quyilagi hollarga olib keladi:
- issiqlik gipertrofiyasi - yuqori (70-80%) nisbiy namlikda issiqlikni berish - bu
tana haroratining biroz ko‗tarilishi, kuchli terlash, chanqash, tomir urishi va nafas
olishning tezlashuvi. SHu bilan birga badan kuchliroq qizib ketsa nafas olishning
qiyinlashuvi, boshning og‗rishi, bosh aylanishi, so‗zlashda qiynalish va boshqalar
kuzatiladi.
- titrab-qaqshash, tomir tortishishi kasalligi (sudorojnaya bolezn) - organizm suv-
tuz almashuv holatining buzilishi - turli titrashlar, ayniqsa oyoq mushaklarining
titrashi, kuchli terlash, qonning quyulib ketishi hollari kuzatiladi. Qayishqoqligi
kuchayadi, uning harakati susayadi natijada to‗qimalar kislorodni kerakli miqdorda
ololmaydi.
- issiq urishi - bu titrash kasalligining davomi bo‗lib hushdan ketish, haroratning
40-41°S ga ko‗tarilib ketishi, qon tomirining kuchsiz tez-tez urishi kuzatiladi. Issiq
urishining og‗ir holatlari belgisi - ter ajralib chiqishi butunlay to‗xtadi.
Issiq urish va titrash kasalliklari o‗lim holati bilan tugashi mumkin.
Termoregulyasiya buzilishining surunkali formasi asab, yurak-tomir va ovqat
hazm qilish sistemalari ishining o‗zgarishlariga olib keladi. Bu esa pirovard natijada
kasbiy kasallikka olib kelishi mumkin.
Uzoq vaqt sovuq sharoitda ishlash kapillyar va mayda arteriyalar faoliyatining
buzilishiga olib keladi (qo‗l va oyoq barmoqlarining, quloq uchlarining uvushish
hollari). Bunda butun organizmning sovushi sodir bo‗ladi. Organizmning sovushi
bilan bog‗liq umurtqa pog‗onasi bodi (radikulit), turli nevralgiya holatlari, sustav va
mushaklar bodining kuchayishi, plevrit, bronxit, nafas yo‗llari shilliq pardalarining
shamollashi va boshqalar hammamizga ma‘lum.
Nam havo haroratni yaxshi o‗tkazadi, uning harakati konveksiya tufayli issiqlik
uzatishni kuchaytiradi, bu esa sovuq havo, yuqori namlik va harakatdagi havo
sharoitida organizmning kuchli sovqotishiga, muzlashiga (xatto o‗limiga) olib
keladi.
Organizm sovqotishining uch bosqichi bo‗lib, quyilagi ko‗rsatkichlar bilan
harakterlanadi:
I - II bosqichlar, tana harorati 37 dan 35,5°S gacha. Bunda:
-
teri qon tomirlarining tortishishi;
46
-
pulsning pasayishi;
-
tana haroratining pasayishi;
-
arterial bosimning ko‗tarilishi;
-
o‗pka ventilyasiyasining ortishi;
-
issiqlik ishlab chiqarishning ortishi kuzatiladi.
SHunday qilib, organizm 35°S gacha mikroiqlimning sovutishiga qarshi o‗z kuchi
bilan kurashishga harakat qiladi. III bosqich - tana harorati 35°S dan past. Bunda:
-
tana haroratining pasayishi;
-
markaziy asab sistemasi faoliyatining pasayishi;
-
arterial bosimning pasayishi;
-
o‗pka ventilyasiyasining kamayishi;
-
issiqlik ishlab chiqarishning kamayishi kuzatiladi.
Organizmning sovqotishi quyilagi kasalliklarni keltirib chiqaradi: tana a‘zolarining
muzlashi, tirsak va tovonlarda shishlar paydo bo‗lishi, o‗tkir resperator kasalliklar va
gripp.
Ish zonasida me‘yordagi mikroiqlim sharoitlarni yaratib berish - organizm
termoregulyasiyasini ta‘minlashda hodimning ish unumdorligini oshirishda, uning
ishidan mamnunlik hissini shakllantirishda muhim rol o‗ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
