Mehnat ishlab chiqarish tadbirkorlik qobiliyati kapital halim hamroyev tadbirkorlik asoslari

16. 1- ja d v a l
Tadbirkorlik (korxona) faoliyatining m oliyaviy ko‘rsatkichlari va
ularni hisoblash tartibi
.Vs
K o‘rsatkichning
nomi
K o‘rsatkiehning
mohiyati
K o‘rsat-
kichni hisoblash
usuli
K o ‘ r s a t k ic h -
n in g m e ’v o r i
1.
ToTovga qobirlik 
koeffitsiventi 
-
Tqk
To'lov
imkoniyatlarini
ko‘rsatadi
Tqk=A2-M o 4 q
p.
 -
Umqk
Tqk 
>
2
2.
Moliyaviy 
mustaqillik 
koeffitsiventi -
Mmk
Moliyaviy
mustaqilligini
ko'rsatadi
Mmk 
-
 
—
Bj
M mk 
>
 
0.5
3.
O 'z aylanma 
m ablag'lari bilan 
ta ’minlanganlik 
koeffitsiventi -
0 ‘amt
Aylanma 
m ablag'lari bilan 
ta ’minlanganligini 
bildiradi
P - 4
O'amt 
=
 
1 
'
4
O'amt 
>
 
0.1
4.
0 ‘z
m ablag'larining 
qarzga olgan 
mablagMariga 
nisbati - O 'q m n
0 ‘z m ablag‘lari 
bilan qisqa 
muddatli 
qarzlarni qoplash 
qobiliyatini 
ko’rsatadi
p
O'amn
 = ------ *-----
P, -
Umqk
O'qmn
> 
1
341

---

1
[
j
i
|5 .
Zaxiralar va 
xarajatlarning o ‘z 
mablag^ari bilan 
ta ’minlanganlik 
koeffitsiyenti -
Z X o‘m t
Zaxiralar va 
xarajatlarning o‘z 
m ablag‘lari bilan 
ta'minlanganHgmi 
bildiradi
ZXo'mt
-
A>
P,-A,
ZXo'mt <
1
6.
Manvovrlilik 
(harakatchanlik) 
koeffitsiyenti -
Mk
Moliyaviy ahvolini 
tavsiflaydi
Kfk-P i+ V m qk-A l
Pi
Mk 
>
2
7.
Likvidlik 
koeffitsiyenti - Lk
Qisqa muddatli 
qarzlami qoplash 
qobiliyatini 
ko'rsatadi
I t _P n,+Q q + Sdq
Qmkq
Lk 
>
1
8.
Moliyaviy 
qaramlik 
koeffitsiyenti -
Mqk
Tashqi manbalarga
moliyaviy
bogiiqligini
ko'rsatadi
(moliyaviy
mustaqillikning
aksi)
Mqk = —
Pi
Mqk 
<
0,5
9.
Aylanuvchanlik 
koeffitsiyenti -
Ak
Aylanma
m ablag'larning
aylanuvchanligini
tavsiflaydi
Ak
= 
Ш
Am oq
A k 
>
0
10.
Aktivlarning 
aylanish 
koeffitsiyenti -
Aak
Aktivlarning
aylanishini
tavsiflaydi
A 
1 
MSt
A a k =
-----
A
Aak 
>
0
11.
Zaxiralarning 
aylanuvchanlik 
koeffitsiyenti -
Zak
Ishlab chiqarish 
zaxiral arming 
aylanuvchanligini 
tavsiflavdi
Z ak= Mtn
Zo'q
Zak 
>
0
12.
Sarmoyaning 
aylanuvchanlik 
koeffitsiyenti -
Sak
Umumiy
sarmoyaning
aylanuvchanligini
tavsiflaydi
. 
Mst
bak =
-----
Bj
Sak 
>
0
13.
Mahsulot sotish 
rentabelligi - M sr
Mahsulot ishlab
chiqarishning
foydalilik
darajasini
ko'rsatadi
M sr = ^ £
Mst
M sr 
>
0
342

---

14.
Sarmoya 
rentabelligi - Sr
Umumiy
sarmoyaning
foydalilik
darajasini
ko'rsatadi
9 II
>
|^
S r >
0
15.
Aktivlar 
rentabelligi - Ar
Aktivlaming
foydalilik
dai'ajasini
ko'rsatadi
>5 .11
Ar
> 0
16.
O 'z sarmoyasi 
rentabelligi - O 'sr
O 'z
sarmoyasining
foydalilik
dai'ajasini
ko'rsatadi
^
sf
О sr = —
O'sr >
0
17.
Xarajatlar
rentabelligi
(sam aradorlik)-
Xr
Xarajatlar
samaradorligini
ko'rsatadi
*
II
X r >
0
Shunday qilib, tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy holati yuqorida 
keltirilgan ko‘rsatkichlar, ularning darajasi va m e’yori asosida bahola- 
nadi. Mazkur ko ‘rsatkichlar darajasining belgilangan m e’yoriga nis- 
batan holati va o‘zgarishiga qarab moliyaviy holatining yaxshilanib 
yoki yomonlashib borayotganligi to‘g ‘risida xulosa qilish mumkin va 
shunga muvofiq harakat qilish kerak bo‘ladi.
QISQACHA XULOSALAR
0 ‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tadbirkorlik­
da ham buxgalteriya hisobi yuritiladi va moliyaviy hisobot tuziladi. 
Buxgalteriya hisobi tadbirkorlik faoliyatining hamma tomonlarini 
yoppasiga, uzluksiz, asoslangan 
holda aks
ettirish 
tizim i
bo‘lib, 
uni
tashkil etish va olib borish tartibi “Buxgalteriya hisobi to ‘g‘risida”gi 
Qonunda belgilangan. Kichik tadbirkorlik subyektlari buxgalteriya 
hisobi yuritish va hisobot tayyorlashning soddalashtirilgan tizimini 
qo‘llaydilar. Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi rahbariyatni ke- 
rakli moliyaviy axborot bilan ta’minlash hisoblanadi. Yuridik shaxs 
bo‘lgan tadbirkorlik subyektlari belgilangan tartibda buxgalteriya ba-
343

---

lansi, moliyaviy natijalar, xususiy sarmoya, asosiy sarmoya harakati 
va pul oqimlari to ‘g‘risida hisobotlarni o ‘z ichiga oladigan moliyaviy 
hisobot tuzadilar va uning bir nusxasini soliq organiga taqdim etadilar.
Tadbirkorlikda iqtisodiy tahlil muhim rol o 'у nay di. Uning 
asosiy maqsadi qo‘yilgan vazifalarning bajarilishini, belgilangan 
ko‘rsatkichlarga erishish darajasini aniqlash va baholash, ulardan chet- 
lanishlar miqdori va sabablarini, ishlarni yaxshilash yoTlarini aniqlash 
hisoblanadi. U moliyaviy va boshqaruv tahlili, operativ va davriy, 
statistik ko‘rinishlarda moliyaviy-xo'jalik hisobotlarni o‘rganish, gori­
zontal tahlil, vertikal tahlil, trend tahlili, omiliy tahlil, moliyaviy koef- 
fitsiyentlar tahlili usullari yordamida amalga oshiriladi. Tadbirkorlikda 
mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, ishlab chiqarish xarajatlari va 
mahsulot tannarxi, faoliyat daromadi, foydasi, rentabelligi, samarador- 
ligi muntazam ravishda tahlil qilib borilishi lozim.
Tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijasi foyda yoki zarar bo‘lib, 
uning miqdori va darajasi, o ‘zgarishi va bu o ‘zgarish sabablari tahlil 
qilinadi hamda foydani oshirish chora-tadbirlari ko‘riladi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq foydaning bir qa- 
tor ko‘rsatkichlari aniqlanishi va baholanishi kerak: mahsulot sotish­
dan olingan yalpi foyda, asosiy faoliyat foydasi, umumxo‘jalik foydasi, 
soliqqa tortilgungacha boTgan foyda va sof foyda.
Tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy holatini tahlil qilish yordamida 
moliyaviy ko‘rsatkichlar tizimi asosida uning umumiy moliyaviy hola- 
ti, moliyaviy barqarorligi va to'lovga qodirligi aniqlanadi va kompleks 
baholanadi. Bunda mazkur ko‘rsatkichlarning haqiqiy darajasi har bir 
ko‘rsatkich uchun belgilangan me’yori bilan qiyosiy darajasi va yuz 
bergan o ‘zgarishlar aniqlanadi va shu tahlil natijalari asosida faoliyat 
moliyaviy holatini yaxshilash chora-tadbirlari ko‘riladi.